هونلار
هونلار Hunlar تاریخچی‌لرین معلوماتیندان آیدین اولور کی، میلادین ایلک عصرلرینده هونلار آلبانیا‌دان شیمالدا یئرلشمیش و تدریجا آشاغیلارا ائنمیشلر. IV عصر حادثه‌لریندن بحث ائدرکن ائرمنی تاریخچی‌سی فاوست بوزاند اونلاری آرتیق آلبانیانین شیمال- شرقینده تصویر ائدیر و او اراضی‌لری «هون تورپاغی» آدلاندیریر، اونلارین ماسکوت‌لار آراسیندا یاشادیغینی گؤستریر. بونو مویسئی کالانکاتلی‌نین قیدلری ده تصدیق ائدیر. او، ماسکوت‌لارین خریستیان میسسیونئری قریقوری‌سین اؤلدورولدوگو اراضی‌سینی «هونلار اؤلکه‌سی» آدلاندیریر1. فئوفان 624- جو ایلده بیزانس چاری ایراک‌لی ایله خزرلرین آلبانیانین «هونلار اؤلکه‌سینده» گؤروشو حاققیندا معلومات وئرمیشدیر. آلبانیا اراضی‌سینده V-VII عصرلرده هونلاردان یئقیشئ، خورئن‌لی مویسئی، قئووند، سئبئوس و ب. دا معلومات وئرمیشلر. هونلار آلبانیانین غربینده ده یاشامیشلار. توووز اراضی‌سینده تورپاققالا قالاسی‌نین خارابالیقلاری قالمیشدیر. کورون ساغ ساحلینده قالانین یاخینلیغینداکی دوز «هونان دوزو» آدلانیر (ائرمنی منبع‌لرینده هوناکئرت). قاراباغ دوزونون بیر حیصه‌سی ده کئچمیشده خوناشئن آدلانمیشدیر. مئشکینین مشهور تاریخی کندلریندن بیری «اونار» آدلانیر. اردبیل کندلریندن بیری «خوناشیر» آدلانیر.
«هون» آدی آلتیندا بیر سیرا تورک تایفا‌لاری بیرله‌شیردی: سووارلار، بولقارلار، باسیل‌لر، اونوقور و س. اونلارین تورک اولدوغونا هئچ کیم شوبهه ائتمیر. V عصرده هونلارین اؤز معاصرلری ده اونلاری «تورک» آدلاندیرمیشلار. «و I قوباد تاریخیمیزین دفعه‌لرله تورک آدلاندیردیغی هونلارا اوز توتدو». هونلارین آلبانیادا گئنیش یاییلماسی بیر سیرا تاریخچی‌لری بو قناعته گتیرمیشدیر کی، آذربایجان خالقی‌نین ائتنوگئنئزینده بیرینجی و باش‌لیجا رولو هونلار اوینامیشلار. بو فکرله اونا گؤره راضی‌لاشماق اولماز کی، قدیم یئرلی اهالینی - لوللوبی، کوتی، کاسسی، توروککی، کاسپی، ماننا، مادا تایفا‌لارینی نظره آلما‌دان آذربایجان خالقی‌نین ائتنوگئنئزینی دوزگون معین‌لشدیرمک اولماز. آتروپاتئنا و آلبانیا اراضی‌لرینده هونلاردان اول تورک منشالی ایسکیف‌لر، ساک‌لار، کیممئرلر، آلبانلار، قارقارلار، چول‌لار، شاماک‌لار، کنگرلر، پئچئنئق‌لر یاشاییردی. اراضی‌نین دایم آپاریجی آبوریگئن (یئرلی) تورک اهالی‌سی اولوب، گلن‌لر اونو گوجلندیریب، اته- قانا دولدوروب.
چوخ واخت هونلارین تاریخی بسیط‌لشدیریلیر، محدود شکیلده تقدیم ائدیلیر. قدیم دؤورلرده سایان- آلتای داغلاری‌نین شیمال- غربینده توپلاشمیش تورک‌لر میلاددان قاباقII مین ایللیگین اورتا‌لاریندا اراضی‌لرینی تانری داغینا (تیانشان) طرف گئنیشلندیره‌رک غربه دوغرو یاییلماغا باشلامیشلار. میلاددان قاباقIII عصرین سونلاریندا مئتئنین (ماو تونون) باشچی‌لیغی ایله هون ایمپئریاسی‌نین تشککولوندن خیلی اول - VIII-VII عصرلرده تورک تایفا‌لاری‌نین غربه، او جمله‌دن شیمالی قافقازا و آذربایجان اراضی‌سینه آخینی اولموشدور. بونلار یونانلارین عمومی آدلا «سکیف»، فارس‌لارین «ساک»، آسسورلارین «ایشقوز/اشقوز» آدلاندیردیغی تورک تایفا‌لاری ایدی. هله مئتئنین آتاسی تومانین واختیندان باشلایا‌راق (میلاددان قاباق III-I یوز ایللیک‌لر آراسی)، هون تایفا‌لاری‌نین تضییقی آلتیندا اورتا آسیا‌دان ساکا‌لارین، سارمات‌لارین، ماسساگئت‌لرین، توخارلارین غربه یئنی آخینلاری باش وئرمیشدیر.
نهنگ و گوج‌لو تورک دؤولتی‌نین - بؤیوک هون ایمپئراتورلوغونون یارانماسی ایله یئر اوزونده «خالقلارین بؤیوک کؤچو» باشلانمیشدیر. بو کؤچ میلادین I مین ایللیگی‌نین داها چوخ I یاری‌سینا عاییددیر. «خالقلارین بؤیوک کؤچو» آلمان تایفا‌لاری‌نین و سارمات‌لارین رومایا هجومو ایله - مارکومان محاربه‌سی ایله باشلاییر، IV عصرین سونلاریندا باربار تایفا‌لارین یئردگیشمه‌سی داها دا گئنیش‌لنیر. IV-VII عصرلرده بؤیوک وسعت آلان بو پروسئس آذربایجاندا تورک ائتنوس‌لاری‌نین چوخالماسینا و گوجلنمه‌سینه سبب اولور.
میلادین II عصریندن هونلارین غربه حرکتی داها دا گوجله‌نیر. هونلار اولجه وولقا ایله دون چای‌لاری آراسیندا یئرلشیرلر. IV عصرین سونلاریندا دونای اطرافیندا - بیزانس سرحدلرینده اؤزلرینی مؤحکملندیریرلر. 378- جی ایلده دریال کئچیدیندن کئچه‌رک قافقازدان جنوبا دوغرو ایره‌لیله‌ییب کیچیک آسیایا و سوریایا داخیل اولورلار. کایسئری و آنکارا اطراف‌لاریندا دا بعضی یئرلری توتدوقدان سونرا آذربایجانا حرکت ائدیرلر.
لاکین خزرلرین بوندان هله چوخ- چوخ اول آذربایجانا گلمه‌سی حاققیندا معلومات‌لار واردیر. خورئن‌لی مویسئیین معلوماتینا گؤره، خزرلر و باسیل‌لر 193- جو ایل ایله 213- جو ایل آراسیندا سورخان وناسئپین باشچی‌لیغی ایله کورو کئچه‌رک آلبانیا اراضی‌سینه سپه‌لنمیشلر. م. ای. آرتامانوف و آ. س. سومبات‌زاده بو جور معلومات‌لاری آناخرونیزم1 حساب ائدیرلر. لاکین بورادا آناخرونیک هئچ بیر شئی یوخدور. اولا بیلر، مویسئی خورئن‌لی هونلارین ترکیبینده خزرلری باشقا بیر تورک تایفاسی ایله قاریشدیرمیشدیر. آ. س. سومبات‌زاده اؤزو ده بیر قدر سونرا بونون مومکون‌لوگونو گؤستره بیلن فکر سؤیلمیشدیر: «شیمالی کاسپی اطرافی اراضی‌لره هونلارین ایلک گلیشی میلادین II عصری‌نین اورتا‌لارینا عایددیر».II عصرین اورتا‌لاریندا خزرین شیمال ساحل‌لرینده یئرلشن هونلار عصرین سونلاریندا آذربایجان اراضی‌سینه آسان‌لیقلا ائنه بیلردیلر.
II عصرین اول‌لرینده دیونی‌سی پئریئگئت تورک ائتنوس‌لاری‌نین سیرا ایله نئجه یئرلشدیگینی گؤزل تصویر ائتمیشدیر: «کاسپی دنیزی‌نین شیمال- غرب طرفینده یاشایانلار آشاغی‌داکی‌لاردیر: ایسکیف‌لر، سونرا هونلار، اونلاردان سونرا کاسپی‌لر، داها سونرا هربجیل آلبانلار . . . » بونلار گؤستریر کی، میلادین I-II عصرلریندن آرتیق هونلار آذربایجاندا ایدی. تاریخچی‌لریمیزین یازدیقلارینا گؤره،IV عصرین اول‌لرینده آلبانیانین شیمالیندا (کوردن یوخاری) موستقیل هون چارلیغی (اون اوغور و یا مسکوت چارلیغی دا آدلاندیریلیر) وار ایمیش.
