خلج‌لر
خلج‌لر XƏLƏC – اسکی تورک ائللریندن اولان خالاجلار لاپ قدیم زامانلاردا جنوبی – غربی افغانیستانا و افغانیستاندا پیشتولار آراسیندا اریمه‌کده اولان گیلجایی‌لر خلجلردن (خالاجلاردان) تشکیل اولونموشدور.
ماحمود کاشغری «دیوان لغات‌الترک»ده خالاجلاری اوغوز و قیپچاقلارلا بیر ائلدن ساییب و اونلار حاققیندا بئله بیر داستان نقل ائدیب:
اسکندر تورک‌لر اؤلکه‌سینه هجوم ائدنده تورک خاقانی شو Şu اؤز اوردوسو ایله گئری چکیلدی. بو عرفه‌ده تورکلردن 22 نفر عائله‌لری ایله اورادا قالیر، 2 نفر ده اونلارا قوشولور. قالان 22 نفر خاقانلارینین دالینجا گئتمک ایستدیگی حالدا بو ایکی نفر اونلارین سؤزونه باخماییب، بیز اؤز یوردوموزو ترک ائتمه‌ریک، اسکندر گلیب گئدر، بیز ده بورادا قالاریق دئمیشلر. او واخت 22 نفر آجیقلاناراق اونلارا «قال آج» دئدیلر. سونرالار بو ایکی نفرین نسلیندن اولان تایفایا خالاج دئییلمیشدیر.... روایته گؤره، اسکندر گلیب بو ایکی نفری گؤرنده اوزون ساچلی و دیللی اولدوقلاری اوچون تورکمن (تورکمند) دئمیشدیر...
اوغوز داستانیندا خالاجلارلا دا باغلی بئله بیر روایت ده وار: بیر گون اوغوز خان اوردوسو ایله سفره گئدرکن یولونون اوستونه بیر ائو چیخیر. بو ائوین دیوارلاری قیزیلدان، پئنجره‌لری گوموشدن، تاوانی دمیردن ایدی. ائوین قاپیسی باغلی ایدی. اوغوز خان یاخینلاریندان بیرینه «قال آچ» - دئدی. ائله او زاماندان دا بو آدامین اؤولادینا قالاج و یا خالاج دئییلدی...مشهور شرق‌شوناسلار مینورسکی Minorski و سمیرنووا Smirnova تدقیقاتلاری نتیجه‌سینده بو قناعته گلمیشلر کی، خالاجلار میلادی IV عصرده تاریخ صحنه‌سینده مؤوجود ایدیلر. خالاجلار تاریخا اوچ یئرده توپلو حالدا یاشامیشلار: بالاساقون اطرافیندا بئش‌بالیق و جیحونلا سیند چایلاری آراسیندا. ابن خوردادبئه «حدودالعالم» اثرینده گؤستریر کی، خالاجلار جیحوندان غزنه صحرالارینا طرف اولان اراضی‌لرده یاشامیشلار. یئنه همین منبعه گؤره، خالاجلار و اوغوزلار VII عصرین اورتالاریندا سیستان، کابیلده ساکین اولموشلار؛ حتی خالاجلار کابیل و غزنه‌ده پادشاهلیق دا ائتمیشلر...
قوریلر حؤکومتی هیندیستاندا سلطان محمود خوارزمشاه طرفیندن سقوط ائدنده خالاج تورکلری خوارمشاها تابع اولدولار و سلطان محمودون مونقوللارلا ساواشیندا اونا یاردیمچی اولدولار.
جلال الدین خوارزمشاه دؤورونده خوارزمشاه سیف الدین اوغراغین باشچیلیغی ایله بیرلیکده مونقوللارلا ساواشیب پرواندا اونلاری 1221 جی ایلده مغلوب ائتدی. بو ساواشدا خالاجلار سول جیناحدا (ساغ جیناحدا قارلوکلار ایدی) یئرلشمیشدی.
X عصرده خالاجلار مسلمان اولدولار، سونرا اونلار هیندیستاندا خالاج حؤکومتینی قوردولار. بئنقالدا (1290 – 1220)، دئهلی‌ده (1321 – 1290)، میلوادا Milva (1531 – 1436) حاکیملیک ائتدیلر. خالاجلارین بیر قیسمی سلجوق اوغوزلاری ایله ایرانا و آنادولویا گلدیلر.
شراف الدین یزدی‌نین «ظفرنامه»سینه گؤره، XIV عصرده امیر تیمور زامانیندا خالاجلار ساوا، قوم و کاشان اطرافیندا یاشاییردیلار. ساوا اطرافیندا یاشایان خالاجلارین بیر قیسمی آذربایجانا (موغانا) کؤچدولر.
خالاجلار بو گون ایراندا – قوم شهری‌نین جنوبوندا (خالاجیستاندا) و اراک، ساوا اطرافیندا اهالی‌نین اساس کوتله‌سینی تشکیل ائده‌رک یاشاییرلار.
گؤرکملی تدقیقاتچی اسمیرنووا سیحون، داشکند و بئش‌بالیق بؤلگه‌لرینده تاپیلان ساکلار آراسیندا خالاجلارین، اوزه‌رینده «خالاج پایتاختی» یازیلمیش و 3 خالاج پادشاهی‌نین تصویری حک اولونموش سکه‌لرینی ده گؤرموشدور. او، کاسان (موغ داغی) قالاسیندا تاپیلان و خالاج پادشاهی دیواستیجه Divastic عاید اولان اسنادین تدقیقیندن بئله نتیجه‌یه گلیر کی، بو سکه‌لر خالاج حاکیم‌لرینه منسوبدور و اونلار VII - VIII عصرلرده بئش‌بالیق و فرغانه‌ده یاشامیشلار...
تاریخدن معلومدور کی، خلج‌لر تورک دیللی اوغوز تایفاسی ائرکن اورتا عصرلرده آمودریا چایی‌نین جنوب ساحیللرینده یاشامیشلار. اونلار اوزون مدت عرب خلیفه‌لری‌نین اوردولاریندا خدمت ائتمیشلر. خلج‌لرین بیر قیسمی سلجوقلار دؤورونده منبع‌لرین وئردیگی معلوماتا گؤره اول ایرانا گلمیشلر. آذربایجان اراضی‌سینده اونلار مختلف یئرلرده یاشامیشلار. یاخین شرقین ایشغاللاریندا (اورتا عصرلر و سون اورتا عصرلر) اشتراک ائتمیش خلج‌لرین بیر حصه‌سی ایندی ده آذربایجاندا، ایراندا، تورکمنیستاندا یاشاماقدادیرلار. آدام اولئاری (XVII عصر) موغاندا خلج تایفالاری‌نین دا یاشادیقلارینی یازمیشدیر. ک شانیازوف K. Şaniyazov خالاجلاری قارلیق تایفالاری ایله علاقه‌لندیریر...
آذربایجاندا1 خلج‌لرین اوتوراقلاشماسی و یاشاییش مسکن‌لری سالمالاری مختلیف دؤورلرده باش وئرمیشدیر. منبع‌لرده آذربایجاندا XIX عصرین اورتالارینا قدر اکینچیلیکله مشغول اولمالاری قید اولونان خلج‌لر همین یوزایللیگین 70-جی ایللریندن اعتبارا اوتوراقلاشماغا باشلامیشلار.
خلج‌لر اوللر چؤل و یاخا خلج‌لرینه بؤلونموشدولر. چؤل خلج‌لر اوتوراق حیاتا کئچه‌رک 10 خیردا یاشاییش منطقه‌سینین اساسینی قویموشلار...
خلج (خالاج) لاپ قدیمدن خوراساندا و عیراقدا یاشایان قدیم تورک تایفالاریندان بیریدیر. بو تایفالارین خالاج آدلانماسی حاققیندا ابوالقاضی بایاندورخان بئله بیر شیفاهی افسانه دانیشیر:
ایلک تورک خاقانلاریندان بیری‌نین اوغوزخانین هاراسا یوروشو زامانی اونون عسگرلریندن بیری یوک حیوانی چاتیشمادیغیندان و آروادی حامیله اولدوغوندان اوردودان گئری قالیر. گئریده قالان عسگری خاقانین یانینا گتیرنده خاقان اونون گئریده قالماسی‌نین سببینی اؤیره‌نیر. اونون آروادی دوغموشدور و چاغا آج آنانین سودو اولمادیغینا گؤره آجلیقدان اذیت چکیردی. اوغوزخان عسگری لاییقینجه مکافاتلاندیریب اوشاغینی ظارافاتلا «قال آج» آدلاندیراراق حربی خدمتدن آزاد ائتمیشدیر. قالاج یاخود خالاج (خلج، خالیج، خالج2، خیلیج) خالقی آدی همین افسانه‌یه گؤره بو «قال آج» اوشاغین آدیندان عمله گلمیشدیر...
نجیب عاصم‌ین یازدیغینا گؤره «قالاج» قدیم تورک یازیلاریندا آیریجا قال آج کیمی یازیلیردی. اونون یازدیقلارینا گؤره VI عصرده قالاجلاری رومالیلار خالاتیئه Xalatiye آدلاندیریرمیشلار کی، بودا «قیلینج» قیلینج تورک سؤزونون ترجمه‌سیدیر. خلج، خالاج سؤزو قالاج قبیله‌سینین تحریف ائدیلمیش آدیدیر.
بیزجه «خلج» سؤزونو آشاغیداکی کیمی آنالیز ائتمک اولار:
خی (هون تایفالاریندان بیری)+ ائل (تایفا بیلدیرن توپوشکیلچی) + آ(کیچیلدیجی شکیلچی +ج (واختی ایله سونو صائیتله بیتن سؤزلره آرتیریلان فونئم. میثال: ساوا = ساواج، نیارا = نیاراق. هم ده بئله بیر قناعته گلمک اولار کی، ج/چ منسوبلوق بیلدیریر).
مونقوللارین ائتدیکلری هجوملار زامانی بیر چوخ قالاجلار محو ائدیلدی. ساغ قالان حصه‌لری ایسه آذربایجاندا سیغناجاق تاپدی، مختلیف اراضی‌لرده یاشاییش منطقه‌لری یاراداراق بورادا مسکن سالدیلار...
1728-جی ایل تاریخ معلوماتینا گؤره ایره‌وان ایالتی‌نین قیرخ‌بولاق ناحیه‌سینده واختی ایله خلج آدلی کند اولوب.
