ساقالار
ساقالار Saqalar اسلاما قدركي تاريخي قايناقلار مين ايلدن آرتيق بير دؤورو احاطه ائدن بلگهلرله ساقا بويلارينين ياييلديغي بؤلگهلر، قوردوغو دؤلتلر، اونلارين كوچو، ائتنوقرافياسي، ائتنيك عادت – عنعنهلري و ميفولوگياسي (اساطیر شناسلیق) حاققيندا زنگين معلومات وئرير.
يايیلما جغرافیاسينا گؤره ساقالار شرق و غرب قوللارينا آيريلير. تاريخين مختليف چاغلاريندا ساقالار شرقده خزر دنيزيندن آلتاي داغلارينا، افقانيستاندان سيبير تايقالارينا قدر، غربده ايسه قارا دنيزين قوزئي ياخالاري ايله ايتيل چايلارينا قدر مختليف بؤلگهلرده و آذربايجاندا ياشاميشلار.
… ساقالار بويوك اراضيلري احاطه ائدن ائل قوردوقدا همين اراضيده ياشايان باشقا ديللي بويلار (غير تورك بويلار)دا ساقا (saka = skit) عمومي آدي ايله وئريلميشدير. بو سببدن سونراكي تدقيقاتچيلارين شرحينده ساقا ائلينه تابع اولان تورك، هم ده باشقا خالقلارين ائتنيك تاريخي دولاشيق سالينميش، چوخلو يانليش فيكيرلر اورتايا چيخميشدير.
آدي آسور قايناقلاريندا میلاددان قاباق 9 – 8جي عصرلرده ساق - بوت شكلينده چكيلن ساقا بويونا عايد قارقار بؤلگهسيندن شرقده (ساق – بيت) و غربده يئرلهشن (ساق – بات) ايكي ساقا بهيليگي اولموشدور. اي. م. دياكونوفا گؤره ايلك دفعه ساقبيت شكلينده میلاددان قاباق 820ده آدي چكيلن ساقا بويلارينين بو بؤلگهسي همدانا ياخين ايدي. همين چاغدا بوراداكي ساقا باشچيسي دا «خان – آذر – اوك» دئييمينه ياخين بير آدلا (Xanaziruş) تانينيردي.
اورمو ايله خزر آراسينداكي بؤلگهلرده «باروناق» (بارين – آق)، «تاشتامي (داش – دامي)، «كابان» ( قابان بويو) كيمي تورك ياشاييش يئرلرينين آدي واردير.
ابوالقاضي باهاديرخان ساقلار حاققيندا يازير: «آزلار اوروغو دوديكين Dudıkın، ساقلار ائلي ايسه قاباچيغين Qabaçığın تؤرهمهلريدير». آذر خالقينين قديم آديني بيلديرن آزلار (آز ارلر) كيمي قيزيل و ساقار بويلاري دا شرقي ائللره آذربايجاندان گئتميشدير. شرقدهكي قيزيل بويلارينين باسساقار اوروغو دا «باش ساقار» ائتنونيمي ايله تانينير. ساقار و ساقات بويلاريندا فرق يالنيز توپلولوق بيلديرن ايت it - / آر ar – شكيلچيلري اولدوغوندان «باش ساقالار» آنلاميني گئرچكلشديرن «باشساقار» و «ماسساگئت / باسساگئت» ائتنونيمي سينونيم آدلاردير.
آنتيك چاغدا پومپئي تروق Pompey Troq يازيردي كي، ايندي شرقده حؤكمرانليق ائدن «پارتلار» سكيت «ساقا» قاچقينلاريدير و بو، «اونلارين آديندا دا گؤرونور، چونكي سكيت ديلينده پاردي سؤزو قاچقينلاري بيلديرير». استئفان بيزانتليا (5جي عصر) گؤره دنيزچيليكله مشغول اولان تيرمئنلر ده سكيت بويلارينداندير و سكيت ديلينده تيرمئن «قووولموشلار» دئمكدير. بورادان آيدين اولور كي، پارت و تيرمئن بويلارينين آدي ساقا ديلينده قووولان، اوزاقلاشديريلان، قاچقين آنلاملاري بيلديرن سؤزلردير. بو دا آيدين اولور كي، هر ايكي ائتنونيم توركجهدير و بونلار «واريب گئدن» آنلاميندا باردي // پارتي سؤزو و «اوزاقلاشديريلان» «ايتهلهنن»، «ايتيليب گئدن» آنلاميندا ايتير- مئن / تيرمئن سؤزو ايله يارانميشدير.
آتانيازوف: توركمنيستاندا ساقار // ساكار، ساكارچارلاق، ساكارجا، ساكارلي، داق – ساكار بويلاري ايله ياناشي قاپان، بئرديلي، بئردالي بويلاري دا واردير.
شجرة تراكمه: عثمانلي چاغيندا توركيهده ياريم كؤچهري ساكاراتلي، ساكار، ساكارالي يوروك تايفالاري بلليدير.
آسور قايناقلاريندا: میلاددان قاباق 12جي عصرده وان گؤلوندن گونئيده ساقا آدلي ايكي كند و میلاددان قاباق 8جي عصرده دجلهنين يوخاري آخاريندا ساكا (ساككا) آدلي ياشاييش مسكني وار ايدي.
هئرودوت 5جي عصرين اورتالاريندا ساقات (سكيت) اؤلكهسينه گليب، اونلارين منشايي حاققيندا خالق آراسيندا ياييلان روايتلري توپلاميشدير. او، قلمه آلديغي واريانتلاري اوچ نؤوعه آييرير:
1) ساقاتلارين اؤزوندن ائشيتديگي روايت.
2) بوراداكي يونانلاردان ائشيتديگي روايت.
3) هم ساقات، هم ده يونانلارين تصديق ائتديگي حكايت.
هئرودوت اوچونجو واريانتا اينانديغيني قيد ائدير. اصلينده اوچونجو وئرسيا ساقاتلارين سويكؤكو ايله دئييل، اونلارين كؤچو ايله باغليدير. ساقات بويلارينين آزاق (آزوف) دنيزي ياخالارينا هارادان گلمهسي بارهدهدير. بورادا دئييلير:
«كؤچهري سكيتلر آسيادا ياشاييردي. ماسساگئتلرله ساواشدا مغلوب اولاندا آراز چاييني كئچيب، كيممئرلرين يانينا كؤچ ائتديلر».
اصلينده ساقالارين ديلي، ائتنيك كؤكو و ايلكين يوردو مسئلهلريني ساقالار و قديم تاريخچيلر دئييل، سونراكي تدقيقاتچي عاليملر ياراتميشلار. بئله كي، ساقا بويلاري ايله تماسدا اولموش و ساقا ائلي چاغيندا ياشاميش تاريخچيلردن و مين ايلليك بيزانس منبعلريندن توتموش 17جي عصره قدر ساقالاردان دانيشان مؤليفلر اونلاردان تورك اولوسو كيمي بحث ائتميشلر. لاكين سونراكي دؤولرده ساقالاري مونقول، فيناوقور، گئرمان (قوت)، سلاو (روس)، هينديران (اوسئت) و قافقاز ديللي خالق سايان يازيچيلار اورتايا چيخميش، بو و يا ديگر آدي چكيلن خالقين كؤكونو بوتوولوكده ساقالارا باغلاماغا چاليشيب، ساقاشوناسليقدا قوراما پروبلئملر ياراتميشلار.
ساقالارين ائتنيك منسوبيتي اطرافيندا باشلانان آژيوتاژ1 اساسا بوتون دونياني حيرته سالان كئرچ ياخينليغينداكي كول – اوبا Kül – oba كورقانينين، اونون آردينجا اوغوز، سولوخ Solox، چئرتوملوك Çertomluk و ديگر كورقانلارين آچيلماسي ايله باشلانسا دا، بوندان قاباق دا ساقالار يالنيز بو ويا باشقا بير ائتنوسون سلفي كيمي تقديم اولونور، بئله مؤوقع داها چوخ روسوفيل و ايرانوفيل عاليملرين يازيلاريندا اورتايا چيخيردي. حتي سكيت مسئلهسينه بو جور ياناشمايا دؤزمهين آ. شلئتسئر A. Şletser هله 19جو عصرين ايلك ايللرينده يازميشدي كي، اوچ مين ايلليك ناغيل و افسانهوي تاريخدنسه روسلارين 600 ايلليك گئرچك تاريخي اؤيرهنيلمهلي و نهايت، روسلار سكيتلردن ال چكمهليدير.
چئرتوملوك كورقانيني آچان E. I. Zabelin ايسه سكيفلري مونقول و ايران ديللي بويلارا باغلايان عاليملرين فکريني قطعي رد ائديردي.
آنتيك دؤور مؤليفلري، بيزانس منبعلري، چين – هيند قايناقلاري ساقا // سكيت تايفالاريندان هميشه تورك بويو كيمي بحث ائتميشلر. آندرئي ليزلوفون 1692ده يازديغي «سكيفلرين تاريخي» آدلي اثرينده سكيتلر يالنيز تورك كيمي تقديم اولونموش، 19جو عصرين سون ايللرينده هئرئدوتو، او جملهدن ديگر قديم مؤليفلردن بير نئچهسيني ترجمه ائدن و ائلبهيي ساقالاري (تزارسكيه سكيفي) تورك سايان گؤركملي فيلولوق ف. ق. ميششئنكو، ماجار عاليملريندن «كودئكس كومانيكوس Kodeks Kumanikus» آبيدهسيني اينجهلهييب چاپ ائدن G. Kuun، «Bizantino – Turkika» اثرينين مؤليفي Moravcik، همچنين تانينميش آلتايشوناسلار همين مؤوقعده دايانميشلار. ز. و. توغان، م. ز. زكييئف، م. آ. خابيچئف، اي. دورموش، غ. غيباللايئف و باشقا توركولوقلار دا ساقا (سكيت) ــ تورك پارالئللرينه عايد خيلي مثاللار وئرميشلر.
يونان مؤليفلري مادا آديني ميديا شكلينه سالديقلاري كيمي، ايلك دفعه ائشيتديكلري ساكات آديني دا «سكيت»ه چئويرميشلر.
سكيتلر كيمي تانينان ماسساگئت (باش – ساقئت)، تيسساقئت (ديش – ساقئت) سكيت چارينين قارداشي كيمي وئريلن مارساقئت (باساقئت) آدلاريندا دا ساقئت حصهسي گؤرونور. ساقات ائلاتي ايفادهسيندهكي بنزر مودئله سونرالار آنادولودا سئكاتئللي (ساقات – ائللي) عشيرتينين آديندا راست گلمك اولور. «O. N. Trubaçyov او. ن. تروباچيوف»ا گؤره تكجه دنپرين شرق طرفينده ساقا آدلي 4 چاي واردير و بونلاردان ايكيسي «اسكي» (ستارايا) و «اوزون» (دولقايا) تعيینلري ايله ايشلهنير.
تاريخده يوزلرله تورك ديللي بوي اولموشدور، لاكين بونلاردان چوخ آز قسمينين آدي عمومي آد بيلديرمه سويهسينه قالخا بيلميشدير. ميلاددان اؤنجه 4 – 3جو مين ايلليكلرده سوبار بويو، 3 –2جي مين ايلليكلرده قوتي بويو، 1جي مين ايلليگين 8 – 1جي عصرلرينده ساقا بويو، ميلاددان سونرا ايسه 1 – 5جي عصرلرده هون بويو، 5 – 10جو عصرلرده گؤيتورك و خزر بويلاري و ان سوندا تورك بويونون آدي بئله ستاتوس قازانميشدير. آذربايجاندا ايسه قوتيلردن سونرا بئله عموميلشديريجي آدي مانا، مادا، كاسپي // آذر // خزر، آلبان // آران، اوغوز، تورك بويلاري داشيميشلار.
عيني مدنيت دايرهسينده ياشايان ائلبهيي سويونا عايد ساقات بويوندان توتموش، ديگر تورك بويلاري ايله ياناشي، باشقا ديللي خالقلارين اهاليسي واردي. اونا گؤره ده اصل ساقاتلارلا پسئودو – ساقاتلاري1 psevdo – saqat آييرماق لازيم گلير.
استرابون بعضي منبعلرده ساقات ساييلان ماسساقئتلري ياشاديغي شرايطه گؤره داغليلار، باتاقليق و دوزنليك اهالي قروپلارينا آييرديغي كيمي، آنتيك چاق مؤليفلري ساقاتلاري بئله تصنيف ائدير:
ordokorubant شيشپاپاق ساقات
arater آرات ائدن، اكينچي ساقات
arxae آرخائيك، قديم ساقات
qippofaq آت (اتي) يئين ساقات
melanxlen قارادونلو ساقات
هخامنشي يازيلاريندا دا بئله بؤلگولر واردير: شيشپاپاق ساقا ( tiqraxauda)، دنيز آرخاسي ساقا ( paradraya)، xaoma خائوما ايچكيسي حاضيرلايان (؟) ساقا ( haumavarqa).
سونرالار منبعلرده كؤچهري، آت اتي يئين، قيميز ايچن، اوخچو، شيشپاپاقلي، قارادونلو ساقاتلارين تورك خالقي كيمي بحث اولونماسي اصل ساقاتلاري آييرماق ممكن اولور.
بئلهليكله آنتيك دؤور مؤليفلرينين ساقا و ساقات آدي آلتيندا قيد ائتديگي چوخلو ائتنونيملر ايچيندن aqathirs saqarauli sarauki kamak kam toqar asian abi astak traspi arimasp budin و ساير تورك بويلاريني سئچمك ممكندور. البته عمومي آد كيمي ايشلنمهين ساقا، ساقات، سكولوت آدلاري دا بو سيرايا داخيلدير.
خاطيرلاداق كي، ساقات چارلاريندان بيري قنور (قونور) آديني داشيييردي و ددهقورقود اوغوزنامهسي تپهگؤزو قونور چوبانلا پري قيزين اوغلو كيمي وئرير.
ساقات بويلاري میلاددان قاباق 2جي مين ايلليگين اورتالاريندا آراز قيراغيندا ياشاييردیلار. لاكين آراز قيراغي ايفادهسينين شرقي آنادولودان خزره قدر هانسي بؤلگهني بيلديرمهسي آيدين دئييل، هر حالدا بو اؤلكه اؤن آسيادير. چونكي هئرودوت هم قيزيل – اوزن چاييني، هم ده اينديكي آراز چاييني آراز آدلانديرير. همين چاغلاردا كيچيك آسيادا سوبار، كومان، قاشقاي، اورمو بويلاري وار ایدي. توقارما ميفي، تارقيتاي سويكؤكو افسانهسي، كوراوغلو // هئراكل اوبرازي دا بورادا يارانميشدي. قوزئي چاي آراسي و اورمو حؤوزهسينده ده سوبار، قوتي، توروك و ساير تورك بويلاري وار ایدي.
آرخئولوژي بلگهلره گؤره، ساقا – قامار بويلاري میلاددان قاباق 11 – 8جي عصرلر آراسي (بلكه ده اوندان اؤنجه) قوزئيه و دوغويا كؤچ ائدير و اورموياخاسي «آن اوسلوبو» صنعتينين پروتوتيپيني آزاق ياخالارينا و آلتايا داشييير. سيبير آلتاي بولگهلرينده آن اسلوبو يئني چالارلار كسب ائدير و آرتيق میلاددان قاباق 8 – 4جو عصر آبيدهلرينده يئنيلشميش فورمالاردا اوزه چيخير. عيني دوروم آزاق ياخالاريندا اؤزونو گؤستهرير. آزاق ياخاسينا يئني ساقا كؤچو (هئرودوتون قيد ائتديگي كؤچ) میلاددان قاباق 8جي عصرين اورتالارينا قدر باش وئرير. بو دفعه كؤچون استقامتي شرقدن غربه، خزرين اوستو ايله گئرچكلهشير. بورا گلن يئني آتلي كؤچهريلر اؤزلرينده بير – ايكي عصر اول بورادا يورد سالميش سويداشلاري قامار (کمر، قمر، خومار) بويونو يئريندن ائلهيير. سونراكي يوز ايلليكلرده بيري ديگرينين آردينجا بو يولو كئچن هون، سوبار، آوار، خزر، پئچئنئق، كومان – قيپچاق بويلاري عيني اولايلاري ياشاميشلار.
آزاق ياخاسيندان میلاددان قاباق 7جي عصرين اوللرينده «دريال» و «دربند» كئچيدلري ايله آذربايجانا قاييدان ساقا – قامار بويلارينين بير حصهسي كيچيك آسيانين شرق بؤلگهلرينده قديم «قاشقاي» اؤلكهسينده، بير حصهسي ده اورمو ياخاسينا قدر آذربايجانين مختليف بؤلگهلرينده اوتورورلار. میلاددان قاباق 7جي عصرين اولينده بورادا يئرلي سويداشلاري ايله بيرلهشيب، آرتيق بؤيوك حربي قوهيه چئوريليرلر.
ساقا – قامار بويلارينين بير قسمي میلاددان قاباق 7جي عصرين سونوندا يئنيدن آزاق بؤلگهسينه قاييديرلار. اون ايللرله ايچينده اولدوغو يئنيلشميش اؤن آسيا مدنيتيني يئنيدن قوزئيه داشيييرلار و آرتيق سكيتيا Skitiya آدلانان بو اؤلكهده هونلار گلنهدك ساقالار اوزده اولورلار.
سترابون اورتا آسيا سكيتلريندن داينشار كن قيد ائدير كي، كاسپي دنيزيندن باشلاياراق دائيلر (آپارنا، كساندي ksandy، پيسسور)، ماسساگئت و ساكالاردان ساوايي، اكثر بويلار (آسي، پاسيان، توخار، ساكاراولي) اؤز آدلاري ايله دئييل، عمومي سكيت آدي ايله تانينير.