قایناقلارین اوخونماسی
آذربايجان توپونيم‌شوناسلیغی‌نین اساس پروبلئملريندن بيري علاقه‌دار قايناقلارين دوزگون اوخونماماسيدير. بونون نتيجه‌سي اولاراق بير طرفدن توپونيملرين و خصوصيله ده ائتنونيملرين دوزگون برپاسي حل اولونماز پروبلئمه چئوریلميش، او بيري طرفدن آدلارين تحريف اولونماسينا الوئريشلي زمين يارانميش، اوچونجو طرفدن ايسه گولونج و ياراماز آدلارين ميدانا چيخماسينا سبب اولموشدور. بو حاقدا مثاللارلا فکريميزي آيدينلاشديراق:
1- بيلديگيميز كيمي«ساراب» شهرينين آدي قديم متنلرده «سراو» شكلينده قيده آلينميشدير. بو آدي بوتون تدقيقاتچيلار «Sərav» اوخوياراق بؤيوك سهوه يول وئرميشلر. بئله كي، آدي ايكي حصه‌یه، «سر» و «آو» حصه‌لرينه آييراراق «سوباشي»، «بولاق باشي» و «چاي باشي» کیمی معنالانديرميشلار. ياخود گئرمي‌نين كندلريندن اولان «شكراو» كندينين آدي همين مقايسه ايله «شكرآب» اوخوناراق آدين «شكر» (شيرين، ايچمه‌لي) و «آب» (سو) حصه‌لريندن عبارت اولدوغو قناعتينه گلميشلر.
2- قايناقلارين دوزگون اوخونماماسي هم ده آدلارين گئنيش مقياسدا تحريف اولونماسينا گتيريب چيخارميشدير. اردبيلين ياخينليغيندا «Şərəvər» كندينين آدي قايناقلاردا، او جمله‌دن «صفوه‌الصفا»دا (صحيفه 224) «شهراور» شكلينده قيده آلينميشدير. بورادا بيرينجي سهو مؤليفين، «ابن بزاز اردبيلي»نين اؤزونه عايددير («شهر» سؤزونو «شه‌هر/شهر» كيمي يازميشدير). سونراكي اوخويانلار ايسه ايكينجي حصه‌نين بيرينجي صائتيني تحريف ائده‌رك « ə» يوخ، «i» كيمي يازیب «شهريور» (آلتينجي ايران آيي) اوخوموشلار. ياخود اردبيل – آستارا يولوندا « Heran» آدلي دوشرگه و گديك و كند واردير. بو آد قايناقلاردا، او جمله‌دن «صفوه‌الصفا»دا (صحيفه 154) «هيران» فورماسيندا يازيلديغينا گؤره «هئران» يوخ، «هئيران/حيران» اوخوناراق بؤيوك سهوه يول وئريلميشدير. بوراداجا بيلديرمه‌لي‌ييك كي، جغرافی آدلاريميزين تحريفينده‌كي فاكتورلاردان بيري قايناقلارين دوزگون اوخونماماسيديرسا، او بيري فاكتور «فارس ديلينه آلوده‌چيليك»دير. مثال اوچون «OV » توپوحصه‌سی «Ab » سؤزو ايله، «AVA » و « Avar » توپوحصه‌لري بير قايدا اولاراق «آباد» سؤزو ايله، « Ri » توپوحصه‌سی «رود» سؤزو ايله و س. عوض اولونموشدور: "شكراوو" Şəkərov= شكرآب، "ساروو" Sarov = سراب، "لنج‌آوا" Ləncava = لنج آباد، "شام‌سووار" Şamsuvar = شمس آباد، "بالهاري" Balharı = بالهارود، "سياري" Siyarı = سيه‌رود و س. بو حاقدا داها چوخ مثال چكمك اولار.
3- قايناقلارين دوزگون اوخونماماسي و فارس ديلينه آلوده‌چيليك بعضا گولونج وضعيته گتيريب چيخارير. بيلديگيميز كيمي آذربايجاندا و ايرانين ديگر اراضي‌لرينده گئنيش ياييلميش «خار» تايفاسي اؤز آديني بير سيرا توپونيملره وئره‌رك ابديلشديرميشدير. ايندي «گرمسار» آدلانان «خار» شهري، «كلخاران»ين ايكينجي توپوحصه‌سی بير چوخ «خاران» Xaran ياشاييش يئرلري‌نين آدلاري بونا مثالدير. «خاران» قايناقلاردا «خران» كيمي قيده آلينديغينا گؤره فارس ديلينده «ائششه‌كلر» معناسيني وئرن «Xəran» كيمي اوخونور. اردبيلين ياخينليغيندا «Əski Şəhər» آدلي بير كند واردير. اونون قايناقلارداكي يازيليشي «اسكي شهر» فورماسيندادير. «وجه تسميه روستاهاي اردبيل» آدلي تدقيقاتدا! مؤلیف اونو «Eski» (خيزه‌ك يئري) و «Şəhər» توپوحصه‌لرينه آييراراق گولونج بير نتيجه چيخارميشدير. اثرین مؤلیفی‌نین فکرينه حتي بو يئتيشمه‌ميشدير كي، كنده بو آد وئريلنده هله «ائسكي» سؤزو آوروپادان نه اينكي اردبيل ولايتينه، تهرانا بئله گلمه‌ميشدي. مؤليفين بو قناعتي حتي استاد اسدالهي (درويش سرعيني)نين دقتيني بئله جلب ائتمير. او، «سرعين در آئينه قلم» آدلي اثرينده (صحيفه 58) بو حاقدا يازير: «اسكي يك كلمه تركي باستاني به معناي «بسيار قديم» مي‌باشد. اسكي شهر يعني شهر بسيار قديم…». لاكين «شهر» سؤزونون «كه‌نت» سؤزونون حرفي ترجمه‌سي اولدوغونو آوارمایان مؤليف كندين شه‌هر آديني داشيديغيندان تعجب‌لنه‌رك يازير: «نمي‌دانم اين روستاي زيبا چرا نام شهر را غصب نموده و اين نام را تاكنون زنده نگه داشته است؟!».
لاكين استاد اسدالهي، حسن‌پور جنابلارينين خلافينا اولاراق (بيزجه هم ده دوزگون اولاراق) توپونيملرين رسمي دايره‌لرده‌كي آدينين دئييل، اوريژينال آدينين ايضاحينا مئيل گؤسته‌رير. آمما تاسف كي، بير طرفدن فارس ديلينه آلوده‌چيليك، او بيري طرفدن ايسه توپونيميك و ائتنولوژي ادبیاتین اولماماسی اوجباتیندان يانليش نتيجه‌لر چيخارير. مثال اوچون «شام سووار» كندينين آديني ــ فارس ديلي اساسيندا معنا وئرسين دئيه «شمس وار» (گونش كيمي) قيده آلاراق يازير(صحيفه 56): «شمس در لغات عربي به معناي خورشيد و شمس وار يعني مانند آفتاب است». آمما او، امانتدار بير آدام كيمي بير قيدي ده آرتيراراق توپونيمين و داها دوغروسو ائتنواويكونيمين معناسينين آيدينلاشماسينا معين قدر كؤمك ائدير: «يكي ديگر از اهالي شمس آباد مي‌گفت: نام روستارا از شام سؤوار گرفته اند …».
قايناقلارين دوزگون اوخونماماسي نتيجه‌سينده «ساري قايا»، آخما قايا» و «قارا قايا» ترتيبله «سارقيه» (اوغرولار مسكني)، «احمقيه» (آخماقلار مسكني) و «قرقيه» (قوروق يئري) تحريفلره معروض قالميشدير.
قايناقلارين دوزگون اوخونماماسي‌نين اساس سببي ندير؟ بو و يا ديگر مؤليفلرين شخصي يازي اوسلوبلارينا گؤز يومساق اساس سببلري آشاغيداكي كيمي عموميلشديره بيله‌ريك:
1- عرب قرافيكاسي‌نين عرب ديلينين قراماتيكاسينا اويغون يازيليش فورماسينين غير عرب ديللرينه مئخانيكي اولاراق تطبيق ائديلمه‌سي.
2- عصرلر بويو ديللرين تكامل پروسئسينه اويغون اولاراق فونئتيك ده‌ييشيكليكلرين اليفبادا اؤز عكسيني تاپماماسي.
3- فارس ديلينه آلوده‌چيليك.
4- توپونيم‌شوناسلیغا (اؤزه‌لليكله ايراندا) غير علمي ياناشما.
بونلارا میثال اولاراق دوز یوز ایل بوندان اول چاپ اولان بیر کیتابدان1 معین نمونه‌لره دقت یئتیرمک یئرینه دوشردی:
«شمالی قافقازک چوق یرلری طوزلی اووه لردر (ص4)». «اقوام آریه دن اولان ارمنیلر قافقازک جنوب طرفنده، علی‌الخصوص ایروان و تفلیس غوبرنیه لرنده تورکلر و گورجی ارله قاریشیق یاشیورلار... اهلی نین مقداری گتدیگجه آرتمقده ایسه ده، بو تزاید برایه هجرت ائدن روسلر و ارمنی لرده اولوب، اسلام اهلی سندن خارجه هجرت ایدنلرینک یرینی دوتورلر.
ظهور اسلامدن سوكره عربلر باب الابوابي ضبط ايله، بحر خزرك شمال و غرب جهتلرنده اولان خزرلر ايله و سائر تورك اقوامي ايله محاربه يه گريشمشلردر(ص. 23).
«آپشه‌رون» ياريم اطه‌سنده طوزلي كول لر واردر. بو آطه‌دن ايل ده ياريم ميليون پوطه قدر دوز حاصل اولور.چينگيز و تيمورك خروجلرنده قافقازك طاغلي و دره لي طرفلرنده اولان اقوام مستقل حالده قالمشلر سه ... (23)
همین یازیلاری ایندیکی یازی طرزی ایله وئریریک کی، ان آزی جمعی یوز ایلده باش وئرن دگیشیکلیکلر معلوم اولسون:
«شیمالی قافقازین چوخ یئرلری دوزلو اووا لاردیر (ص4)». «اقوام آریادان اولان ائرمنیلر قافقازین جنوب طرفینده، علی‌الخصوص ایروان و تیفلیس قوبئرنیالاریندا تورکلر و گورجوارله قاریشیق یاشئییرلار... اهالی نین میقداری گئتدیکجه آرتماقدا ایسه ده، بو تزاید بورایا هجرت ائدن روسلار و ائرمنی لرده اولوب، اسلام اهالی سیندن خارجه هجرت ائدنلرین یئرینی دوتورلار.
ظهور اسلامدان سونرا عربلر باب الابوابي ضبط ايله، بحر خزرین شیمال و غرب جهتلرینده اولان خزرلر ايله و سائر تورك اقوامي ايله محاریبه يه گیريشمیشلردیر(ص. 23)
«آپشه‌رون» ياريم آداسیندا دوزلو گؤل لر واردیر. بو آدا‌دان ايلده ياريم ميليون پوتا قدر دوز حاصل اولور. چينگيز و تيمورون خروجلاریندا قافقازین داغلي و دره لي طرفلرینده اولان اقوام مستقل حالدا قالمیشلارسا ...
1) معلوم اولدوغو اوزره عرب قرافيكاسي بو ديلين عمومي قانونااويغونلوقلاري اساسيندا يارانميش و معين ده‌ييشيكليكلره معروض قالاراق اينديكي شكيلده فورمالاشميشدير. ماراقليدير كي، اسلام دؤورونده نؤقطه‌دن و ديگر دياكرئتيك اشاره‌لردن استيفاده اولونماديغينا گؤره حاضيركي اليفبانين خلافينا اولاراق 28 حرفلي دئييل، 15 حرفلي بير اليفبا وار ايدي. باشقا سؤزله او واختكي اليفبادا ب، ت، ث، ن، ي ( B T,S, N, Y, ) حرفلري سؤزون باشلانغيجيندا و اورتاسيندا ( ) اشاره‌سيله، ح، خ، ج حرفلري سؤزون باشيندا، اورتاسيندا و سونوندا (ح) اشاره‌سيله، د، ذ حرفلري سؤزون باشيندا، اورتاسيندا و سونوندا (د) اشاره‌سيله، ر،ز حرفلري سؤزون باشيندا، اورتاسيندا و سونوندا (ر) اشاره‌سيله، ائله‌جه ده (س،ش)، (ص،ض)، (ط،ظ)، (ع،غ)، (ف،ق) حرفلري سؤزون باشيندا، اورتاسيندا و سونوندا ترتيبله (س)، (ص)، (ط)، (ع)، (ف) اشاره‌لري ايله يازيليردي. بو دا سؤزلرين اوخونوشوندا سون درجه چتينليك ياراديردي. مثال اوچون «بار» سؤزو «بار»، «باز»، «نار»، «ناز»، «یار»، «یاز»، «ثار»، «ثاز»، «تار»، «تاز» كيمي اوخونا بيليردي. بؤيوك فضولي اؤز ديواني‌نين مقديمه‌سينده آللاهدان ايسته‌يير كي، بو ديواني «اوچ طايفة بدنهاددن» قوروسون: «بيري اول كاتب ناقابل و …دير. گاه بير نؤقطه ايله «محبت»ي «محنت» گؤسته‌رور و گاه بير حرفله «نعمت»ي «نقمت» اوقودور …
قلم اولسون الي اول كاتب بد تحريرين
كي، فساد رقمي «سؤز»وموزو «شور» ائيلر
گاه بير حرف سقوطيله قيلور «نادر»ي «نار»
گاه بير نؤقطه قصوريله «گؤز»و «كور» ائيلر
بوندان علاوه عرب ديلينين 6 صائتي هئچ بير اشاره اولماديغينا گؤره «ي» و «و» و «ا» حرفلريندن و (يالنيز سهو اوخونماسين دئيه قرآنين يازيليشيندا) دياكرئتيك اشاره‌لردن استفاده اولونوردو. بئله كي، «ə» فونئمي يالنيز سوزون باشيندا «ا» اشاره‌سيله گؤسته‌ريلير، اورتاسيندا ايسه هئچ بير اشاره‌دن استفاده اولونمور. «a» فونئمي سؤزون اولينده، اورتاسيندا و سونوندا « ا» اشاره‌سيله گؤسته‌ريلير.1 «ı» و «i» فونئملري سؤزون باشيندا «اي» اورتاسيندا «ي» و سونوندا «ي» اشاره‌سيله، «u» و «ü» فونئملري ايسه سوزون باشيدا «او»، اورتاسيندا و سونوندا ايسه «و» اشاره‌لري ايله گؤسته‌ريلير.
مسئله بوراسيندادير كي، عرب ديلينده‌كي «ə:» صائتيني توركلر و فارسلار «a» صائتي كيمي قاورايير. بئله كي، «kitə:b»، «ə:lim»، «kə:tib» سؤزلري توركلر طرفيندن «kitab»، «a:lim»، «ka:tib» كيمي، فارسلار طرفيندن ايسه «ketab»، «a:lem»، «ka:teb» کیمی قاورانيلير.
بوندان علاوه فارس و تورك ديللرينده‌كي «پ»، «چ»، « ژ»، «گ» (p; ç; j; g ) صامتلري عرب ديلينده اولماديغينا گؤره عصرلر بويو «ب»، «ج»، «ز»، «ك» (b; c; z; k) اشاره‌لري ايله گؤسته‌ريليردي. هله O; Ö; Ü; E; I; A صائتلري اوچون هئچ بير اشاره يوخ ايدي.
ايندي گؤرك بو قرافيكا مئخانيكي اولاراق غير عرب ديللرينه و بيزيم مقصديميز اولان تورك ديللرينه تطبيق ائديلديكده نه باش وئرير و نه كيمي دولاشيقليقلار ميدانا چيخير.
توتاق كي، «Axmaqaya» توپونيميني همين يازي اسلوبو ايله قيده آلماق ايسته‌ييريك. سؤز يوخدور كي، «اخمقيه» شكلينده يازاجاغيق. نظره آلساق كي، كلاسسيك يازيچيلاردا سؤزو امكان داخيلينده بيتيشيك يازما مئيلي سون درجه گوجلو اولدوغونا گؤره همين جغرافی آد «اخمقيه» كيمي يازيليردي. بعضا يا كاتيبين سهوي اوزوندن ياخود دا تورك ديليني بيلمه‌ديگيندن «خ» حرفي‌نين نؤقطه‌سي دوشور و «احمقيه» سؤزو ميدانا چيخير. همين پروسئس آز، چوخ فرقله « قاراقايا qaraqaya= قرقيه Qoruqiyyə»، «ساري‌قايا Sarıqaya = سارقييه Sariqiyyə» و س. حاققیندا دا تطبیق ائدیله بیلر و ائدیلیر.
بيلديگيميز كيمي شيعه‌لرين بيرينجي امامي اولان حضرت علي‌نين آذربايجانين شخص آدلاريندا هم مستقل فورمادا، هم ده ديگر آدلار و صفت‌لرله بيرليكده خصوصي چكيسي واردير. شخص آدلاريندا «چيراغ‌علي»، «زولف‌علي»، «بورج‌علي»، «حاجي‌علي»، «ايمان‌علي»، «علي‌محمد»، «علي‌رضا»، «علي‌حسين»، «حسين‌علي» و س. لاكين مسئله بوراسيندادير كي، بو آد ديليميزين فونئتيكاسينا اويغونلاشاراق مستقل حالدا و ائله‌جه ده ديگر آدلارلا بيرليكده ايكينجي حصه مؤقعينده دوردوقدا داها چوخ «عالي / Alı»، ديگر آدلارلا بيرليكده بيرينجي حصه مؤقعينده دوردوقدا ايسه داها چوخ «عال / Al» شكلينده تلفظ اولونور (مثال اوچون علي‌حسين Əlihüseyn = عالوسئین Alüseyn ، ايمان‌علي Imanəli = ايمان‌عالي Imanalı ). بو وضعيت بير چوخ توپونيملرين اوخونوشوندا دولاشيقليق عمله گتيرير. بونا مثال اولاراق اردبيل اطرافيندا ايكي كندين آديني چكيريك: اونلاردان بيري كولاندره Kolandərə يولونون اوستونده يئرله‌شن «آل‌كمر»، او بيري ايسه «نووه‌شنه Nüvəşnə» ايله «يئزناواند Yeznavand» آراسيندا يئرله‌شن « آل‌بولاغي Albulağı» كندلريدير. تاسف كي، بونلارين هر ايكيسي و ديگر بو كيمي آدلار همين سهو اوزوندن تحريفه اوغراياراق «علي‌كمر» و «علي‌بولاغي» كيمي قيده آلينميشلار (يئري گلديكده اونلارين هر ايكيسينه آيدينليق گتيريله‌جكدير).
آذربايجانين ائتنوگئنئزينده بؤيوك رول اوينايان و تكجه آذربايجاندا دئييل، آلتايلاردان توتموش اورتا آسيايا و قافقازدان توتموش كيچيك آسيا و ايرانا كيمي ياييلان تايفالاردان بيري ده «ساك / ساق» تايفاسيدير. بو آد بير چوخ قايناقلاردا عرب قرافيكاسي‌نين عنعنه‌وي يازي اسلوبونا اساسا « سك Sak/ سگ Sag» كيمي قيده آلينميشدير. لاكين تدقيقاتچيلار خصوصيله ايران كندلريني قيده آلاركن بو آدلاري حاضيركي اوخونوش طرزي ايله اوخوياراق بؤيوك سهوه يول وئرميش و «سك Sək / Səg » (ايت / كؤپك) كيمي اوخوموشلار. البته بونو دا قيد ائدك كي، بونلارين سهو اوخونماسيندا فارس ديلينين فونئتيك خصوصيت‌لري ده تاثيرسيز دئييلدير. چونكي فارس ديلينده بير چوخ آلينما سؤزلرين بيرينجي هئجالارينداكي «آ» A فونئمي اكثر حاللاردا «ə» فونئمينه چئوريلير. مثال: Faks = Fəks, Kalsium = Kəlsiyom. ماراقليدير كي، همين تايفانين آديني داشي‌يان بعضي سوي‌آدلاري «ساقوند Saqvənd » يوخ، «سگوند Səgvənd » (ايت سويلو) كيمي اوخونور.
بو حاقدا ديگر مثاللار (صفوه‌الصفا):
قاراساقلي Qarasaqlı = قره‌سقلي، قازغان Qazğan(قازان) = قزغان ، بالا سووان Balasuvan = بلاسوان، ساغريچي Sağrıçı = سغريچي، قاراساق Qarasaq = قره‌سق، ساقاسين Saqasin = سقسين، آغ‌دام Ağdam= اقدام (ایندیکی اوخونوشلا هم əqdam یعنی آددیملار، هم ده iqdam یعنی تشبث اوخونا بیلر)، آلقير Alqır= الغر، سارساكان Sarsakan= سرسكان (ایتلرین باشچیسی).
بو مثاللاري ايسته‌ديگين قدر آرتيرماق اولار. تاسف كي، بو آدلار 1328 جي ايلين قيدياتيندا (ارتشبد رزم‌آرا، فرهنگ آبادی های ایران) او دؤورون اوخونوشو ايله دئييل، معاصر اوخونوشلا قيد اولونموشدور.
ايندي همين اسلوبلا «ساراب» سؤزونون برپاسينا و اونون ايضاحيني وئرمه‌يه چاليشيريق: بو سؤز قايناقلاردا استثناسيز اولاراق «سراو» شكلينده وئريلميشدير. اينديكي تدقيقاتچيلار Sərav / Sərab اوخوياراق فارس سؤزو اولدوغو و «سوباشي / بولاق‌باشي» معناسيندا اولدوغو قناعتينده‌ديرلر. لاكين اونو قايناقلارداكي دؤورون تلفظو ايله اوخودوقدا « Sarov» (سار تايفاسي‌نين ياشاديغي يئر) سؤزو آلينير. بونون ثبوتو اوچون همين منطقه‌ده « Herov»، « Xiyov»، « Varov»، « Şəkərov» جغرافی آدلاري كفايت ائدر. لاكين قناعتيميزده هئچ بير شوبهه يئري قالماسين دئيه بيز ائله بوراداجا تاريخي بير فاكتي دا وئريريك:
کلاسسیک قایناقلارین بیرینده «ساراب حاققيندا دئييلير: «منسوب آن سراوي‌ي و سروي‌ي آمده است». بو قيدده اولا ايكي «ي» حرفي‌نين بيربيريله ياناشي گلمه‌سي اونون «سه‌راو ي səravi» اولدوغونو بير دفعه‌ليك رد ائدير و ساراويي Saroyiy / Sarovi (ساروولو sarovlu) اوخوماقدان باشقا يول قالمير. فارس ديلينده‌كي « ə » صائيتينه ميل اؤزللیگی، ائله‌جه ده «ر»دان سونراكي «ا» (اينديكي اوخوما طرزينده ايسه «a» حرفي اونون سراوي اوخونماسينا زمين ياراتميشدير. ايكينجيسي، «آمده است» فعلي اونو گؤسته‌رير كي، تكجه «مرات‌البلدان»ين مؤليفي دئييل، باشقا تدقيقاتچيلار دا همين فيكيرده‌ديرلر.
« خيو Xiyo»نون «خياو Xiyav» اوخونماسينا گلديكده ايسه دئمه‌لي‌ييك كي، بو سؤزو اؤز تركيب حصه‌لرينه آييرديقدا، يعني «خي» ائتنونيمي‌ني و «او ov» توپوحصه‌سینی آيري ـ آيري سؤزلر كيمي يازديقدا بئله بير يازي فورماسي ايله قارشيلاشيريق: «خي او». لاكين بونو دا بيليريك كي، كلاسسيك قايناقلارين يازي اوسلوبوندان بيري ده سؤزلري امكان داخيلينده بيتيشيك يازماق عنعنه‌سيدير. حتي بونو بير نؤع هنر حساب ائديرديلر. مثال اوچون حضرت علي حاققيندا دئييلن بير ميصراع واحد بير سؤز شكلينده يازيلير: «منمشتعلعشقعليمچهكنم» (من مشتعل عشق علي‌يم چه كنم). دئمك «خي او» سؤزو او دؤورون يازي اوسلوبونا اويغون اولاراق «خياو» شكلينده يازيليردي. بو دا سونرالار اونون ايكي جور «خياو» و «خياو» كيمي اوخونماسينا گتيريب چيخار ميشدير. آمما ايسته‌ر خيوولولارين و ايسته‌رسه ده باشقالاري‌نين يادداشيندا اوريژينال تلفظ قالميشدير و ايندي‌نين اؤزونده ده جاماعات «خيو Xiyov» دئيير. لاكين نه يازيق كي، ديرناق آراسي تدقيقاتچيلار بو كيمي آراشديرمالاردا بو حاقدا، توپونيملرين اوريژينال آدلاري‌نين نه اولدوغو حاقدا خالق كوتله‌سينه مراجعت ائتمه‌يي هئچ لازيم بيلميرلر. بو حاقدا يالنيز «سرعين در آئينه قلم»ين مؤليفي «استاد اسدالهي» ناقص شكيلده ده اولسا معين تشبث‌لر گؤسترميشدير.
بونو دا قيد ائتمك يئرينه دوشر كي، كلاسسيك‌لر عرب اليفباسي‌نين خصوصيله صائت چاتيشمازليغيني درك ائده‌رك معين آدلارين (اوخونماسي چتين، ياخود دولاشيق اولان آدلارين) تلفظونو ده قيد ائديرديلر. مثال اوچون عربلرده « همدان Həmdan» تايفا آدي مشهور «همدان Həmədan» شهري ايله سهو سالينماسين دئيه «همدان» ائتنيك آدي يازاندا هئچ اولمازسا بير دفعه و ديرناق آراسيندا (بسكون ميم) (بو او دئمكدير كي، «م» حرفيندن سونرا صائت يوخدور) ايفاده‌سيني آرتيريرديلار. بو دا اونون دوزگون اوخونماسيني تامين ائديردي. بو عنعنه دهخودانين مشهور «لغت‌نامه»سينده ده داوام ائتديريلير و بير چوخ آد و سؤزلرين اوخونما پروبلئميني معين قدر حل ائدير. لاكين تاسف‌لر اولسون كي، 1328جي ايلده «فرهنگ آبادي‌هاي ايران» اثرينده قيده آلينميش توپونيملرده بو عنعنه بير دفعه‌ليك بوراخيلميش و بير چوخ يانيلمالارا و تحريفلره زمين ياراتميشدير.
فیکریمیزی اساسلاندیرماق اوچون داها گئنیش و عمومی‌لشدیریلمیش مثاللارلا اوخوجولاری تانیش ائتمه‌یی مقصده اویغون حساب ائتدیک:
| نؤع | آد | شهر | ایضاح | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| قایناقداکی یازیلیشی | اوریژینال تلفظ | |||||
| داغ | سکو | Sakov | تفرش | ساکلارا عاید | ||
| " | خرجین | Xarcin | ساوه | خار – جین تایفاسی | ||
| " | شبران | Şabran | خرمآباد | شا – بار تایفاسی | ||
| " | شکمیان | Şakmiyan | گیلانغرب | شاک – می تایفاسی | ||
| " | خرلر | Xarlar | ساوه | خار تایفاسی | ||
| شهر | خلخال | Xalxal | ساوه- اردبیل | خال (خی ائل) – خال تایفاسی | ||
| " | قرهلار | Qaralar | تفرش | قارالار تایفاسی | ||
| " | سرآمد | Saramad | ماراغا | سار – ماد تایفاسی | ||
| " | سقا | Saqa | اهر | کیچیک ساق تایفاسی | ||
| " | ورکمر | Var – Kəmər | سلسله | وار – کمر تایفاسی | ||
| " | برآور | Bar - Avar | کامیاران | بار – آوار تایفاسی | ||
| " | قشقا داش | qaşqadaş | مشکین | |||
| " | تلاتک | Talatak | لاهیجان | تالا (تک، کیچیک) داغ | ||
| " | خرکان | Xarkan | لنگرود | خار – کان/قان تایفاسی | ||
| " | تمنتی | Tamantı | زنگان | تامان (تایفا) داغی | ||
| کند | سرطاق | Sar tak | خمین | سار (تایفا) داغی (اورو-اویکونیم) | ||
| " | سرکول | Sarkul | الیگودرز | سار - کول تایفاسی | ||
| " | دشتک | Daş tak | 64 | داش – داغ | ||
| " | برقی | Bar - qi | 98-99 | بار – قی تایفاسی | ||
| " | دغتک | Dağ – Tak | 105 | داغ – داغ | ||
| " | سرو | Sarov | ج دوم | سار تایفاسینا عاید یاشاییش یئری |
- سونراکی هئجالاردا «a» فونئمی‌نین آتیلماسی:
| نؤع | آد | شهر | ایضاح | |
|---|---|---|---|---|
| قایناقداکی یازیلیش | اوریژینال تلفظ | |||
| داغ | مورتک | Mur-Tak | رودبار | مار (تایفا) داغ |
| " | ساسک | Sasak | خالخال | سا – ساک/ساق تایفاسی |
| " | قبلانتق | Qablan-Taq | قافلان (پلنگ) داغی |
ب) «گ» – «ق» عوض ائدیلمه‌سی:
بو عوض ائدیلمه‌نین مختلف سبب‌لری واردیر:
اولا- فارس دیلینده «ق» فونئمی‌نین اولماماسی و دیل‌آرخاسی صائتلردن اؤنجه‌کی «گ»لرین «ق» فونئم واریاسینا چئوریلمه‌سی نتیجه‌سینده
ایکینجیسی- بیرسیرا آذربایجان دیالئکتلرینده او جمله‌دن تبریز شیوه‌سینده «a» فونئمی‌نین «ə» و «e» فونئملرینه مئیلی (قارا = قره . قاناد = قه‌ند . قایناماق = قئینه‌مک و س.) نتیجه‌سینده
اوچونجوسو- آدلار قیده آلینارکن فارس دیلی‌نین قرافیک قایدالارینا اساسلانیلماسی نتیجه‌سینده
| نؤع | آد | شهر | ایضاح | |
|---|---|---|---|---|
| قایناقداکی یازیلیشی | اوریژینال تلفظ | |||
| داغ | گاباخ داغ | Qabaq dağ | ماراغا | ایضاحا احتیاج یوخدور |
| " | گالا گونی | Qala güney | شبستر | ایضاحا احتیاج یوخدور |
| " | گپلانتو | Qaplantı | تبریز | قافلان داغی |
| " | گوزای | Quzey | شبستر | ایضاحا احتیاج یوخدور |
| " | دابلگا داغی | Dabılqa dağı | هریس | قالخانواری داغ |
| " | سرگم | Sar Qum | پیرانشهر | سار (تایفا)- قوم (صنفی قروپ) تایفاسی |
| " | قزل گایا | Qızıl Qaya | گئرمی | ایضاحا احتیاج یوخدور |
| " | آتگوان | Atqovan | زنگان | ایضاحا احتیاج یوخدور |
| " | سیگار | Si - Qar | اسدآباد همدان | سه – قار تایفاسی |
| " | قرهیک گوش/ قرهیوگوش | Qara Yoxuş | زنگان | بؤیوک، سرت یوخوش |
| " | گاشگا داغ | Qaşqa Dağ | ایضاحا احتیاج یوخدور | |
| " | گره بلاغ تپه | Qara bulaq təpə | ایضاحا احتیاج یوخدور | |
| " | دونگوزدوخ | Donquzdux | جلد اول | دونوزلوق |
| دره | سو گاوشان | Su qovuşan | کبودان | ایضاحا احتیاج یوخدور |
| تپه | گوبا | Quba | شیبده | قوبا تایفاسی |
| دره | گزالخ | Qozalıx | قوز اولان یئر | |
| داغ | گاوتیغ | Gövtığ | گؤو داغ |
ج)- «ت» و «ط» فونئملرینین بیر - بیرینی عوض ائتمه‌سی.
قید ائدک کی، بونون ایکی سببی واردیر:
عرب قرافیکاسینی تورک دیلینه تطبیق ائدرکن دیل‌آرخاسی صائتلردن قاباق گلن «ت» فونئملرینی «ط» شکلینده یازیرمیشلار.
آرخائیکلشمیش (نئجه ائیرلر معناسی بللی اولمایان) سؤزلری معنالاندیرماق اوچون (قصدا، یاخود بیلمه‌مزلیکدن) «ت» فونئمینی «ط» شکلینده یازیرمیشلار.
| نؤع | آد | ایضاح | ||
|---|---|---|---|---|
| قایناقداکی یازیلیشی | اوریژینال تلفظ | |||
| داغ | بوقاطی | Buqatı | بوغا فورمالی داغ (کل داغ) | |
| داغ | اربط | Ərbat | ایگید بات/با تایفاسی | |
| کند | عراقطو | Araqtu | ایگید (صفت) آق (تایفا) تایفاسی داغی (اورو – اویکونیم) | |
| داغ | قطر | Qatar | قات (قی – لار) – ار (منسوبلوق) تایفاسی | |
| " | طاسک | Tasak | جلد سوم | Tsak یاخود Tasak تایفاسی |
| " | تاسک | Tasak | جلد سوم | Tsak یاخود Tasak تایفاسی |
| تپه | طایه | Taya | 14 | کیچیک تپه |
| چای | بلطاق | Bal taq | فریدن | دیوار داغ (بال= قالین دیوار،قالا دیواری) |
| کند | بلطاق | Bal taq | فریدن | دیوار داغ (بال= قالین دیوار،قالا دیواری) |
د) «د» و «ت» عوض اولونماسی. بو عوض اولونمانین دا ایکی سببی واردیر:
- سؤزه معین شکیلچیلر و یاخود حصه‌لر آرتیریلارکن
- معین دیل و یا شیو‌ه‌یه عاید اولماقلا
- تاریخی قراماتیکانی عکس ائتدیرن قراماتیک پروسئس
| نؤع | آد | ایضاح | |
|---|---|---|---|
| قایناقداکی یازیلیشی | اوریژینال تلفظ | ||
| داغ | بیوک توز | Böyük Tüz | بؤیوک دوز |
| داغ | تنگز | Tənqiz | دنقیز/دنیز |
| داغ | تالی تک | Dalı Dak | دالی داغ |
| داغ | دشتو | Daştu | داش داغ |
| تپه | یتی بلاغ | Yeddi Bulaq | هیدرو اورونیم |
هیدرو اورونیم
2) بيلديگيميز كيمي زامان سوره‌سينده ديللرده معين ده‌ييشيك‌ليكلر باش وئرير. لاكين بو ده‌ييشيك‌ليكلر هئچ ده و در حال يازيدا اؤز عكسيني تاپمير. بو دا اؤزه‌لليكله خصوصي آدلارين اوخونماسيندا دولاشيقليق يارادير. مثال:
- اينگيليس ديلينده answer اينديكي اوخونوشدا ansir اوخونسا دا w حرفي يازيدان چيخاريلماميشدير.
- فارس ديلينده خواهرxwahər ، خواهش xwaheş اينديكي اوخونوشدا xahər ، xaheş اوخونسا دا «و» حرفي هله ده آتيلماميشدير.
بو وضعيت فارس ديلينده آز اولسا و اوخونوشدا ائله چتينليك ياراتماسا دا اينگيليس ديلينده ائله بير سويه‌ده‌دير كي، اونون اليفباسيندا دوزه‌ليش آپاريلسا تاماميله باشقا بير يازي فورماسي ميدانا چيخاجاقدير.
بئله بير ده‌ييشيك‌ليك پروسئسي آذربايجان و ديگر تورك ديللرينده ده باش وئرميشدير. بو ساحه‌ده مورفولوژي و سينتاكتيك ده‌ييشيك‌ليكلر ائله ده پروبلئم ياراتمير. اساس پروبلئم فونئتيك ده‌ييشيك‌ليكلر پروسئسينده ميدانا چيخير.
مثال اولاراق بعضي فونئم ده‌ييشيك‌ليكلرينه اشاره ائديريك:
- عموم‌تورك ديلينده «ك k» فونئم وارياسيالاري آذربايجان ديلينده مستقل فونئم كيمي چيخيش ائدير. «كوركو korku» سؤزونده بيرينجي «ك» «ق q»، ايكينجي «ك» ايسه «خ x» فونئملرينه چئوريلير.
- صاغير نون (نون غنه) آذربايجان ديلينده آرادان گئدير و اينديكي «ن n» فونئمينه چئوريلير. «ائلده‌نقيز Eldənqiz» سؤزونده‌كي «ق» فونئمي آتيلير و «ائلده‌نيز»ه چئوريلير.
- «ts» فونئمي ايكي فونئمه، «ت t» و «س s» فونئملرينه چئوريلير. «آر + تساق ar + tsaq» اولور «آرت + ساق art + saq»، تسا +كي tsa + ki» اولور «تا + سا + كي ta +sa + ki»، «تساق / تسوق tsaq / tsuq» اولور «تا + ساق / تا + سوق ta + saq / ta + suq» و س. قناعتيميزه گؤره بيزه معلوم اولمايان فونئتيك ده‌ييشيك‌ليكلر ده اولا بيلر.
- دوداق آهنگي تورك آذربايجان ديلينده تام فورمالاشاراق شكيلچيلري تاماميله احتوا ائدير. بو قانونا اساسا بير چوخ، او جمله‌دن كيچيلديجي شكيلچيلر ايكي فورمادا، «جوك cük» و «جوق cuq» فورمالاريندا تظاهر ائدير. اگر داماغ آهنگيني ده نظرده آلساق همين شكيلچي‌نين داها ايكي فورماسي ميدانا گله‌جك: «جيق cıq» و «جيك cik». بو شكيلچيلر قايناقلاردا يالنيز «جوق cuq» فورماسيندا قيده آلينميشدير. «ايلانجوق ilancuq »، «دووشانجوق dovşancuq» وس.
- بونلاردان علاوه توپونیملرین تحریف اولونماسینا گتیریب چیخاران بعضی دیگر مقاملارا دا اشاره ائتمه‌ییمیز یاخشی اولاردی:
الف) «آل» سؤزونون «علی» فورماسیندا میدانا چیخان تحریفلر:
- آل‌بولاغی ( آللارین بولاغی، آللارا عاید بولاق) = علی بولاغی (اردبیلده کند آدی)
- آل‌پا (تورک تایفالاریندان بیری اولان پا ائلی) = علی پا (همداندا داغ آدی)
- آل‌قیر (مقدس قیر تایفاسی) = علی سیاه (همداندا داغ آدی)
ب) بیر سؤزو ایکی حصه‌یه بؤلمک، یاخود عکسینه، ایکی سؤزو بیرلشدیرمک یولو ایله:
- تکه‌لیک (زو او اورونیم) = تک علیک (ماکی‌دا داغ)
- داشتی‌یال/ داشدی‌یال/ داشلی‌یال = داش تیال (داغ ج. 15)
- شابال = عسل شاه (چای،59)
- دوزاخ‌دره (تله اولان دره/ قورخولو دره) = دوزختره (داغ 31)
- داش‌تاق (داش‌داغ) = دشتک (کند 64)
سالام‌تی (سال تایفاسینا منسوب داغ) = سلامتی (شیرازدا داغ آدی)
پ)آرخائیکلشمیش سؤزلری معاصر سؤزلره اوخشاداراق فارس دیلینده ترجمه‌سینی وئرمک واسیطه‌سیله:
بوز – قالا = قلعه یخ! (داغ، 7)
آنبار – تی = عنبرته! (کند، 59)بوز – اوو = بوزآب = یخ آب (داغ و دره، 41، 40، 30)
سانق (Sanq) – اوو = سنگ آب! (دره، 41، 40، 30)
کور - آ - باز (کندی) = ده عباس کور ( کند، 98 و 99)
قار – آنبار = برف انبار ( کند، جیرفت، 106)
قارا قوزئی = بره سیاه (کند، بافت، 105)
زرده‌لی = زردآلو (کند، اردبیل)
آلچا = آلوچه (کند، اردبیل)
ت)فارسلاشدیرماق اوچون آدین فارسجا ترجمه‌سی بعضا سؤزون اوریژینالی ایله یاناشی، بعضا ده اوریژینالسیز وئریلیر:
بالیقلی = بالیخلو یا ماهیرود (اردبیلده چای، اردبیل در گذرگاه تاریخ)
سینیق داغ = کوه شکسته (داغ، 59)
یانیق دره = دره سوخته (کند، 59)
آغداش = سنگ سفید (کند، 59)
گونئی = برآفتاب (داغ: اراک، محلات، سربند، سمیرم، شهرضا، فریدون‌شهر، خرمآباد، بروجرد، الیگودرز، پلدختر، اسلام آباد غرب، گیلان غرب، دزفول، باغ ملک، شهر کرد، بروجن، اردل، فرسان، لردگان، بویراحمد)
تکه کمر = بزغاله کمر (داغ، ساوه)
ث)آدی هئچ بیر سبب و علاقه اولمادان ده‌ییشدیرمک:
آخماز = دولت آباد (کند، اردبیل)
اورابه‌کی = ابربکوه! (کند، اردبیل)
کوللار = کولانکوه (کند، اردبیل)
قوناق قیران = روئین درق (کند، اردبیل)
ج)فونئم‌لرین تلفظ فورمالاریندان استفاده ائدیب ده‌ییشدیرمک:
ائل – خلج = الخلج (کند، 140)
هئران = حیران (کند، اردبیل 1، همدان 5)
سومه‌رین = ثمرین (کند، اردبیل)
آز+ ان داغی = اذان داغی (داغ، ماراغا)
بؤرکو‌قایا = برکی قیه (داغ، تبریز)
اونار = انار (داغ، ایلام)
چ)اوو و آو سؤزونون فارس دیلینده‌کی «آب» سؤزو ایله عینی‌لشدیرمه‌سی نتیجه‌سینده:
شکر اوو (Şəkərov) = شکرآب (کند، گرمی‌ده 1، همداندا 5)
قجروو (Qəcərov) = قجرآب (همداندا 10کندین آدیندا)
ح) ت و ج بندلرینین بیرلیکده اجراسی نتیجه‌سینده:
یوخاری کمرو (Yuxarı Kəmərov و Aşağı Kəmərov) = کمربالا آب و کمر پایین آب (کاشاندا داغ، ج. دوم)
3) فارس ديلينه آلوده‌چيليك آذربايجان توپونيملري‌نين قيده آلينماسيندا دولاشيقليق يارادان بيزجه اساس عاملدير. بو حاقدا بعضی عمومی‌لشدیرمه‌لری وئریریک:
- بير چوخ حاللاردا توپونيمين بؤتوولوكده فارس ديلينده حرفي ترجمه‌سي وئريلير: «قوروچاي = خشكه رود»، « قاراكه‌مر = سياه كمر»، « آغ‌چاي = سفيد رود»، « قيرخ بولاق = چهل چشمه»، « قيزقالاسي = قلعه دختر»، « قاراقايا = قره سنگي» و س.
- بعضا سؤزون ظاهري اوخشارليغيندان استفاده ائده‌رك معين ده‌ييشيك‌ليكلر آپارماقلا گويا كي، توپونيمين فارس ديللي اولدوغو گؤسته‌ريرلر: «ويله‌درق / ويله‌دره Vilədərə/Vilədərəq = ويلادرق»، «شهراور Şərəvər = شهراور Şəhravər ». ايكينجي پروسئسده ايسه: « شهراور Şəhravər = شهريور Şəhrivər»، «تاغ‌ديزه Tağdizə = تقي ديزج Təqidizəc»، «نوشار Nuşar= نوشهر Novşəhr» (يئني شهر)، « سيه‌ري Siyəri= سيه/سياه رود Siyahrud»، « هئران Heran= حيران Heyran»، سومه‌رين Sümərin = ثمرين Səmərin» (مئيوه‌لي يئر)، « چاناق بولاق Çanaqbulaq = چناقرود Çənaqrud» ( گؤروندويو كيمي بيرينجي پروسئسده بولاق سؤزونو بيرباشا فارس ديلينه ترجمه ائده‌رك «چناقرود») ايكينجي پروسئسده ايسه، «چناقرود Çənaqrud = چناقرد Çənaqerd ». سؤزسوز كي، بئله گئتسه اوچونجو پروسئسي ده گؤزله‌مك اولار. بئله كي، «چناقرد Çənaqerd = چناگرد Çənagerd » (بو دا فارس ديلينده «چنا شهري» دئمكدير. هاردان معلوم، بلكه دؤردونجو پروسئس ده باش وئردي و معناسيز «چنا» بير فار سوزو ايله عوض ائديلدي)، «زرده‌لي Zərdəli = زردالو Zərdalu » (اريك)، « فينديقليق Fındıqlıq = فندقلو Fəndoqlu » ( ماراقليدير كي، «لو» تورك – آذربايجان شكيلچيسي فارس ديلينده ده گئنيش ياييلديغي اوچون «ليق» مكان شكيلچي‌سينين يئرينه «لو» منسوبلوق شكيلچيسي يازميشلار)، « دره‌اؤورد / دره‌يورد Dərəyurd = دره رود»، «باليقلي Balıqlı= باليخلو Balıxlu »، « باليخلو چاي Balıxluçay = ماهي‌رود Mahirud »، و س. بو مثاللاري ايسته‌ديگين قدر آرتيرماق اولار.
4)توپونيم‌شوناسلیغا غير علمي ياناشماغا گلديكده ايسه دئمه‌لي‌ييك كي، بير طرفدن بو، او بيري طرفدن ایسه فارس ديلينه آلوده‌چيليك آذربايجان توپونيملري‌نين تحريفينده بؤيوك رول اوينايير. بونو آيدينلاشديرماق اوچون يالنيز ابن بزاز اردبيلي‌نين «صفوة‌الصفا» اثرينه عمومي باخيش كفايت ائدر. همين اثرده (133جو صحيفه) « يايلاق » سؤزونون يئرينه «تابستانگاه»، «قارا كمر» (286جي صحيفه) يئرينه «سياه كمر»، «ساروچاي Sarovçay» (372جي صحيفه) يئرينه «سراورود»، «قوروچاي»(399جو صحيفه) يئرينه «خشكرود»، «قاراقايا» (628جي صحيفه) «قره سنگي» و س. قيد اولونموشدور.
اثرده بير طرفدن فارس ديلينه آلوده‌چيليك، او بيري طرفدن ده معين فکري زورلا اولسا دا اساسلانديرماق ايسته‌ين اوزدن ايراق تدقيقاتچيلار شيخ صفي‌نين (ائله‌جه ده آذربايجانلي‌لارين) گويا تورك اولماديغيني آشيلاماغا جهد گؤسته‌رميش و گؤسته‌ريرلر. اونلار اؤز فيكيرلريني اساسلانديرماق اوچون اثرين بير نئچه يئرينده مؤليفين بو جمله‌سيني فاكت كيمي گتيريرلر: «شيخ بزبان اردبيلي گفت: هي ده» (مثال اوچون 311جي صحيفه).
اولا صفوه‌الصفانين مؤليفي‌نين «بزبان» سؤزوندن مقصدي هئچ ده ديل حاققيندا معاصر آنلام دئييلدير1. چونكي همين اثرين 93جو صحيفه‌سينده شيخ صفي او دؤورده جاماعات آراسيندا دئييلديگينه گؤره ساوالاندا آللاه آداملاري‌نين اولوب، اولماديغيني معينلشديرمك اوچون بو داغا گئتمه‌سيني و اورادان تبرك اولاراق تورپاق گتيرمه‌سيني، قاييداندا ايسه يولدا بير توركه راست گلديگيني نقل ائده‌رك يازير: … «پس آن ترك بزبان مغولي (كورسيو بيزدندير) آواز بر شيخ زد …). توركون مونقول ديلينده دانيشماسي‌نين سببي اولماليدير. يا او دؤورون دانيشيق ديلي مونقول ديليدير، يا خود دا شيخ مونقول ديليندن باشقا بير ديل بيلمير. اصلينده ايسه نه او دؤورون دانيشيق ديلي مونقول ديليدير، نه ده شيخ مونقول ديليندن باشقا بير ديل بيلمير. همين اثرين يازديغينا گؤره شيخ ان آزي دؤرد ديل بيليردي: «چون شيخ را از تلاعب صبيان به مكتب … فرستادند … از لغات عربي، تركي، مغولي و فارسي حظي وافريافت» (82جي صحيفه). بس گؤره‌سن او تورك شيخ ايله نيه مونقول ديلينده دانيشير؟
حكايه‌نين مضمونوندان اونون افسانه خاراكتئرلي اولدوغونو معينلشديرمك چتين دئييل، چون شيخه راست گلن تورك بيردن پيدا اولور و بيردن ده يوخا چيخير. البته اوخوجولاري اينانديرماق اوچون ائله معجزه‌لي آدامين تورك اولماسي قاچيلمازدير. ائله‌جه ده او آدامين يئرلي جاماعاتا آنلاشيلماز اولان مونقول ديلينده دانيشماسي دا طبيعي‌دير. حتي شيخ صفي‌نين « پير ترك» آدي ايله مشهور اولدوغونو دا اؤز مقصدينه اويغون شكيلده يوزور: « … و شيخ را … پير ترك گفتندي از جهت آنكه بدر جمالش در غايت حسن و كمال بود».
ايكينجيسي: معين شخصين معين مقاملاردا دانيشديغي ديل قيد ائديليرسه، بو او دئمكدير كي، اونون آنا ديلي، ياخود دبده اولان دانيشق ديل باشقا بير ديلدير. داها دوغروسو قيد ائديلن ديل غير عادي بير ديلدير. يعني او بو دفعه هميشه دانيشديغي ديلدن آيري بير ديلده دانيشدي. بس شيخ صفي‌نين آناديلي، ائله‌جه ده اردبيل جاماعاتي‌نين او دؤورده دانيشديغي ديل هانسي ديلدير؟
ابن بزاز اردبيلي دفعه‌لرله شيخين مشهور قارغيشيني قيد ائدير: « بالا بگور». بو ايفاده و عباره صفوه‌الصفادان باشقا هئچ بير اثرده ــ نه اوندان قاباق، نه اوندان سونرا يوخدور. ائله‌جه ده ايران‌ديللي هئچ تايفانين دانيشيغيندا بئله ايفاده‌يه راست گلينمير. بو ايفاده آذربايجانليلارا، اؤزلليك‌له اردبيللي‌لره (مقصديميز گئنيش معنادا اولان اردبيلدير) مخصوصدور: «بويووو يئره سوخوم». اصلينده ده انسان بو و يا او بيري اجتماعي محيطده هر هانسي بير ديلده دانيشماق مجبوريتينده قالسا دا، معين مقاملاردا (سون درجه عذابلي و فرحلي آنلاردا، آلقيش و قارغيش مقاملاريندا ) اؤز آنا ديلينده دانيشير. دئمه‌لي شيخ صفي مختليف تايفالاردان اولان مريدلري ايله فارس، ياخود اونلارين ديلينده دانيشسا دا سون درجه عصبي‌لشديگي مقاملاردا آنا ديلينده قارغيش ائدير. ابن بزاز اردبيلي ده اونون حرفي ترجمه‌سيني وئرير. لاكين مؤليفين فارس ديلينين اينجه‌ليكلريني منيمسه‌مه‌ديگي اوچون بعضي ضرب‌المثل‌لرين و اؤزل ايفاده و عباره‌لرين فارس ديلينده‌كي قارشيليغيني دئييل، حرفي ترجمه‌سيني وئرير. بئله حاللارا آیری اثرلرده ده چوخ راست گلينير:
«چؤل سوزي»1، «مگس عسل زياد بود2»، «پل ميماند آنطرف آب3» و س.
توپونيملره غير علمي و مسؤليت‌سيز ياناشماق نه اينكي آدلارين دوزگون اوخونماماسينا اؤز منفي تاثيريني بوراخير، هم ده اوسته‌ليك جغرافی آدلارين مقايسه و اوخشاتما يوللاري ايله ايضاح ائديلمه‌سينه گتیریب چیخاریر و ائله‌جه ده اويدورما روايت‌لرله اساسلانديريلماسي عنعنه‌سيني تبليغ ائدير. بو حاقدا بير ايكي مثاللا كيفايت‌له‌نيريك:
بونلاردان بيري «تبريز» سؤزودور. بونو فارس ديلينده ايكي سؤزون بيرلشمه‌سي، «تب (قيزديرما) + ريز (فعل حساب ائتسه‌ك تؤكن، كنارلاشديران)» حساب ائدير و اونو بئله بير روايتله اساسلانديريرلار: گويا هارون‌الشيدين زؤوجه‌سي «زوبئيده Zübeydə» خسته‌لنه‌رك به‌تر قيزديرما توتور. او، تبريزه گلديكده قيزديرماسي تاماميله آرادان گئدير! او تاريخدن ده بو شهرين آدي تبريز يعني قيزديرماني توختادان قالير.
بونلاردان بيري ده اردبيلين 5 كيلومترليگينده يئرله‌شن و بيزجه تاريخی قديملره گئديب چيخان «شام اسبي» قصبه‌سيدير. گويا واختي ايله يزيدبن معاويه اونلاردان ايسته‌يير كي، كربلادا امام حسين‌له محاربه‌ده اونا كؤمك ائتسينلر. لاكين اونلار كربلايا يئتيشنده آرتيق ايش ايشدن كئچميشدي. يزيد ایسه اونلارا، عزيزله‌مك اوچون شام آتلاري باغيشلاميشدي. اونلار قاييتديقدان سونرا قصبه «شام‌اسبي» (شام آتي) كيمي تانينميشدير(استاد رحيم اسدالهي، سرعين در آئينه قلم، ص. 32).
سرعين كندلريندن بيري‌نين آدي «اسبمرز Əsbəmərz»دير. گويا خانلاردان بيري واختيله كندين اؤروشونو معينلشديرمك اوچون اؤز آتيني مينير و ياغيشلي بير گونده اون بير دفعه كندين اطرافيني دولانير. بئله‌ليكله آتين آياقلارينين ايزلري كندين كؤوشن سرحدي ساييلير (استاد رحيم اسدالهي، سرعين در آئينه قلم، ص. 41).
« … آل پارس ازهمه نزديكتر به آلوارس است. شهرهايي چون پارس آباد اين مجمل را براي ما آسانتر مي‌سازد. اين مكانها نشانه و يادگار جاويدان پارسيان در آذربايجان مي‌باشد».
گولمك لازيم دئييل، « به اظهار و گفته ريش سفيدان اين روستا ] نه‌یه دئسن آند اولسون كي، نه اينكي او كندين، هئچ بير آذربايجان كندينين آغ ساققاللاري ساساني سؤزونو بيلميرلر ــ ممي‌زاده[ در اطراف و اكناف آن سران قبيله و ايلات ساساني ييلاق مي‌كردند» (استاد رحيم اسدالهي، سرعين در آئينه قلم، ص. 50). دئمه‌لي ان آزي 1400 ايل بوندان قاباق ميدانا گلن بير كندين آديني جمعي اللي ايل تاريخي اولمايان و پهلوي شوونيست‌لري‌نين اويدوردوغو «پارس آباد» سؤزو ايله اساسلانديرير.
ايندي ده «شايق Şayıq» كندينين آدينين ايضاحينا دقت يئتيرك: « در اصطلاح لغوي شايق را با معناي مشتاق و راغب آورده اند. مي‌گويند در اين روستا مشتاقان و خاطرخواهان زندگي مي‌كردند و …» (استاد رحيم اسدالهي، سرعين در آئينه قلم، ص. 52).
فارس اساسلانديرماسي حساب ائديلن بو و بونا اوخشار يوزوملار تورك اساسلانديرماسينا دا درين تاثير بوراخميش و هر كندين اهاليسي بو حاقدا روايت‌لر اويدورماغا باشلاميشدير. بونلاردان بير نئچه‌سيني نقل ائتمكله كيفايت‌له‌نيريك:
«ارشه» بؤلگه‌سينه عايد اولان بير كندين آدي «جومايران Comayran»دير. گويا واختيله اونون ياخينليغينداكي «بايرام‌بدني Bayrambədəni» كندينده مختليف تايفالار صلح شرايطينده و « جوما / بيرگه» ياشاييرميشلار. اؤروش كيفايت ائتمه‌ديگينه گؤره اونلاردان بير تعدادي آيريلير و اينديكي «جومايران»دا يورد ساليرلار و آدلاري «جوما‌آييريان» قالير. كند ده اونلارين آدي ايله آدلانير.
يئنه اردبيلين ياخينليغيندا « قوناق‌قيران» كندي واردير. گويا واختيله همين كندين اهاليسي اورا گلن (اصلینده ایسه باسقین ائدن) روسلاری اؤلدوردوكلرينه گؤره آدلاري قوناق‌قيران / قوناق اؤلدورن قالير!.
اردبيلين 5 كيلومترليک مسافه‌سينده و جنوب غرب طرفينده «آلقير» كندي يئرله‌شير. گويا واختي ايله اردبيلين والي‌سي اؤز سركرده‌لريندن بيرينه بئله بير سؤال وئرير:
ــ نئچه آتلي ايله او كندي ( سونرا آلقير آدلاناجاق كنده اشاره ائدير) آلا بيلرسن؟
سركرده درحال جاواب وئره‌رك دئيير:
ــ آز بير تعدادلا آلليق دا، قيرريق دا
او تاريخدن بويانا كندين آدي «آلقير» قالير.
اساسلانديريجي روايت‌لرين اويدورولماسي توپونيم‌شوناسلیغین ميدانا گلمه‌سيندن و بير علم ساحه‌سي كيمي فورمالاشماسيندان اول طبيعي‌دير و انسانين بوتون ساحه‌لرله ماراقلانديغيني و قارشيسينا چيخان سؤاللارا جاواب وئرمه‌يه جان آتديغيني گؤسته‌رير. دئييرلر تاريخين ائركن چاغلاريندا بير چوبان او بيري چوبانا بئله بير سؤال وئرير:
ــ ايه! آي تزه‌له‌ننده كؤهنه آيي نئينيرلر؟
چوبان اونون جاوابيندا دئيير:
ــ كؤهنه آيي دوغراييب سه‌پيرلر گؤيه، اولدوز اولور!
بيزجه كوراوغلو داستانلاري‌نين اولينده‌كي ماجرا ( رووشن‌ين آتاسي عالي كيشي‌نين گؤزلري‌نين حسنخان طرفيندن چيخاريلماسي و او تاريخدن رووشن‌ين «كوراوغلو» آدلانماسي ) دا اساسلانديريجي روايت‌دن باشقا بير شئي دئييلدير ( هرچند ايسته‌ر گؤز چيخارما و ايسته‌رسه ده اوغولون آتا آدي ايله چاغيريلماسي غير طبيعي دئييلدير).
بوتون بونلارا واسيطه‌چيليك رولونو اوينايان ديللرين ياراتديغي پروبلئملري علاوه ائتديكده قايناقلارين دوزگون اوخونماسي مسئله‌سينين نه قدر اهميت كسب ائتديگيني آيدينجا گوره‌ريك. ايستر فارس و ايسته‌رسه ده آذربايجان ديللرينده‌كي بير سيرا فونئملرين روس ديلينده اولماماسي توپونيملرين دوزگون اوخونماسيندا بير سيرا دولاشيقليقلار عمله گتيرميشدير. بو فونئملردن مثال اولاراق «Ə»، « H»، « C»، « G»، «Ğ»، «Ü»، و س. آديني چكمك اولار.
