اردبیل

اردبیل تاریخی

آذربایجان بؤلگه‌لریندن بیری اولان اردبیل 1371-جی ایلین دئی آییندا اسلامی شورا مجلیسینین قراری ایله «ایالت» حقوقونا مالیک اولدو. پارلامئنتین بو قراری 23 فروردین 1372-جی ایلدن قوه‌یه میندی.

1395-جی ایلین آماری معلوماتینا اساسا 605992 نفر نفوسو اولان بو ایالتین ساحه‌سی 17953مربع (کوادرات) کیلومئتردیر. بو ایالت شیمالدا آذربایجان جمهوریتی، غربده شرقی آذربایجان ایالتی، شرقده گیلان ایالتی، جنوبدا ایسه زنگان ایالتی ایله همسرحددیر.

اردبیل ایالتی اؤلکه‌نین سون انضباطی بؤلگوسونه اساسا 10 شهریستاندان (اَردبیل، سارقین، نمین، نیر، خالخال، گیوی، گئرمی، مئشکین، پارس آباد و بیله‌سووار)، 29 بخشدن، 26 شه‌هردن و 66دهیستاندان عیارتدیر.

اردبیل شهریستانینا گلدیکده ایسه دئمه‌لی‌ییک کی، بو شهریستان 3 بخشدن، 2 شه‌هردن،10 دهیستاندان، 182 کنددن، 180975 عائله‌دن عبارتدیر. یئری گلمیشکن قید ائدک کی، بو معلوماتلار 1395-جی ایل آمارینا اساسلانیر.

منبعلرده «اوردویل»، «فیروزکئرد»، «بازان پیروز»، «فیروز آباد»، «آرتاوئد»، «آردئپیل» شکلینده یازیلان و یاخینلیغیندا مینئرال بولاقلاری اولان اردبیل ایرانین شیمال-غربینده یئرله‌شیر. آرخئولوژی تاپینتی‌لار (تونج آلت‌لر، آغیر دستک‌لی میس قیلینجلار، مختلف خنجرلر، بالتالار، نیزه و اوخ اوجلوقلاری، اوخ قابلارینین مئتال حصه‌لری، سیرغالار و س.) هله تونج دؤورونده اردبیلده یاشاییش اولدوغونو ثبوت ائدیر [بو ماتئریاللار «ایران باستان» موزئیی‌نین (تئهران) «اردبیل تاپینتیلاری» بؤلمه‌سینده ساخلانیلیر]. شه‌هرین سالیندیغی تاریخ دقیق معینلشدیریلمه‌میشدیر.عرب جوغرافیاشوناسی یاقوت حموی‌نین (1179-1229) یازدیغینا گؤره اردبیلی ساسانی حؤکمداری بیرینجی قوبادین اوغلو فیروز سالدیرمیشدیر.

ساسانی‌لر دؤورونده اردبیل مرزبانلیق مرکزی ایدی.7-جی عصرده عرب قوشونلارینین توتدوغو اردبیل اول ماحال، سونرا ایسه جانشین‌لیک مرکزینه چئوریلدی. عرب-خزر محاربه‌لری دؤورونده 730/31 ایللرینده «برجیک»ین باشچیلیغی ایله خزر قوشونو اوزون محاربه‌دن سونرا اردبیلی توتدو. لاکین سونرالار عربلر اردبیلی یئنیدن اله کئچیردی. بو شه‌هر آذربایجاندا عرب اشغالچیلارینا قارشی مبارزه‌نین مرکزلریندن ایدی. 8-جی عصرین 40-جی و 90-جی ایللرینده اردبیلده خلافته قارشی عصیانلار اولدو. 808-جی ایلده اردبیل ماحالیندا خرمی‌لر حرکاتی باشلانمیشدی. اردبیلده خلافت دؤورونده حربی عرب بازاسی ساخلانیلیردی. شه‌هرده مؤحکملندیریلمیش استحکاملار وار ایدی. اطرافیندا میس، قیزیل، قالای، کوکورد و نئفت یاتاقلارینین مؤوجودلوغو هابئله تجارت یوللارینین بورادان کئچمه‌سی شه‌هرین اقتصادیاتینا مهم تاثیر گؤسترمیشدی. اردبیلین یاخینلیغینداکی کوسوره (کورسارا) بازارینا مختلف اؤلکه‌لردن ایپک، داش-قاش، دری معمولاتی و س. گتیریلیردی. اردبیل 10-جو عصرده «ساجی»لر، سونرالار ایسه «سالاری»لر دؤولتی‌نین (1054-جو ایلده پایتاخت تبریزه کؤچورولدو) پایتاختی اولموشدو. 12-جی عصرده اردبیلین اهالیسی تقریبا 200 مین نفر ایدی.

1220-جی ایلده موغول قوشونلاری 1225-جی ایلده ایسه خوارزمشاه جلال‌الدین اردبیلی اشغال ائتدی. اردبیل 13-جو عصرین اورتالاریندان «ائلخانی»لر دؤلتی‌نین ترکیبینه داخل اولدو. بو دؤورده اردبیل یئنیدن برپا ائدیله‌رک بؤیوک تجارت و صنعتکارلیق مرکزینه چئوریلدی. 15-جی عصرده قاراقویونلولارین، سونرالار ایسه آغ‌قویونلولارین حاکمیتی آلتینا کئچن اردبیلی صفوی‌لر نسلی اداره ائدیردی. اردبیل بو دؤورده مهم تجارت و صنعتکارلیق مرکزی اولماقلا برابر، هم ده دینی مرکزه چئوریلمیشدی. 16-جی عصرده اردبیلده ایپک، پامبیق و یون پارچالار، زرخارا توخونور، شیرلی و ناخیشلی ساخسی قابلار، دری، مئتال و آغاج معمولاتی استحصال اولونوردو. اردبیلده خالچاچیلیق دا گئنیش انکشاف ائتمیشدی. بورادا توخونموش شیخ صفی خالچاسی (ویکتوریا و آلبئرت موزئیی، لندن) آذربایجان خالچاچیلیغینین ان قیمتلی نمونه‌لریندندیر. اردبیل یاخین شرق و آوروپا اؤلکه‌لری ایله تجارت ائدیردی. بو شه‌هرده خارجی تاجرلر اوچون 20-دن آرتیق کاروانسارا وار ایدی4. 17-جی عصرده اردبیلده تقریبا 50 مین اهالی یاشاییردی. یئری گلمیشکن قید ائدک کی، شیخ صفی مجتمعی‌نین بؤیوک وقف املاکی وار ایدی. بو زیارتگاهین اقتصادی اساسینی وقف ایله یاناشی زیارتچیلرین بخشش و نذیری، مختلف اعانه‌لر تشکیل ائدیردی. و. مورادوفون یازدیغینا گؤره تکجه اردبیلده بو زیارتگاها 200 ائو، 9 حامام، 8 کاروانسارا، اؤتولو بازار-قیصریه، تجارت میدانی، 100 دوکان و س. مخصوص ایدی.

صفوی-عثمانلی محاربه‌لری زامانی، 1725-جی ایلین دسامبریندا اردبیلی عثمانلی قوشونلاری توتدو. 1728-جی ایلده اردبیلده عثمانلیلار علیهینه تشکیل ائدیلن عصیان آمانسیزلیقلا یاتیریلدی. صفوی-عثمانلی محاربه‌لری اردبیلین اقتصادیاتینی تنزله اوغراتدی. 18-جی عصرین 40-جی ایللرینده مرکزی اردبیل شه‌هری اولان اردبیل خانلیغی یاراندی. 18-جی عصرین سونلاریندان قاجارلارین تابع‌لیگینه کئچن اردبیل 19-جو عصرین اوللرینده ولیعهد عابباس میرزه‌نین حربی قرارگاهینا چئوریلدی. اونون گؤستریشی ایله اردبیلده مدافعه قالاسی تیکیلدی. (نارین‌قالا آدلانان بو قالا رضاشاه دؤورونده سؤکولموشدور). روسیا-ایران محاربه‌سی (1826-1828) زامانی، 1828-جی ایل ژانویه‌نین 28-ده چار [تزار] قوشونلاری اردبیلی توتدو. تورکمنچای مقاویله‌سینه (1828) اساسا اردبیل ایرانین ترکیبینده قالدی. شه‌هرین زنگین کتابخاناسی حربی غنیمت کیمی پئتئربورقا آپاریلدی. روسیادا 1905-7جی انقلابین تاثیری ایله آذربایجاندا انقلابی حرکات گئنیشلندی. 1097 و 1909-جو ایللرده اردبیل اطرافیندا کندلی عصیانلاری باش وئردی. 1930-جو ایلده بو شه‌هرده 40 مین اهالی یاشاییردی.

اردبیل عارف اردبیلی، شاه اسماییل ختایی، بزمی اردبیلی (16-جی عصر)، سلیم اردبیلی، ایلاهی ذکری (19-جو عصر) و باشقا شاعرلرین وطنیدیر.

14-17جی عصرلرده اردبیلین اساسینی مرکزی شه‌هر تشکیل ائدیردی. بو مرکز شیخ صفی‌الدین مجتمعیندن، اونون قارشیسینداکی بؤیوک میداندان، اوستو اؤتولو تجارت و صنعتکارلیق محله‌لریندن، مشهور قیصریه بازاریندان، حامام، کاروانسارا و س.-دن عبارت ایدی. دوزنلیک یئرده سالینمیش اردبیلین مرکزی بورایا یؤنلدیلن گئنیش کوچه‌لری دایره‌وی پلانلاشما سیستئمی عمله گتیریردی. اوستوندن کؤرپولر سالینمیش بالیقلیچای، ائله‌جه ده بیر سیرا کهریز و آرخلار اردبیلین یاشیللیغی و میکرو اقلیمینه مهم تاثیر گؤستریردی. شیخ صفی‌الدین مجتمعی واختی ایله اردبیلین معمارلیق نمونه‌سی اولموشدور. مجتمعه سککیز بوجاقلی مسجید (13-جو عصر)، صفوی‌لر سولاله‌سینین بانیسی شیخ صفی‌الدینین (1252-1334) قبری اوستونده تیکیلمیش توربه (14-جو عصر)، شیخ صفی‌الدین مسجیدی (16-جی عصر)، ایکی حیه‌ط و اونلاری بیرلشدیرن کئچید، گیریش پورتالی (1648)، چینی‌خانا بیناسی و کتابخانا داخلدیر. شه‌هرده چوخلو مسجد اولموشدور (میناره‌لی آدینه مسجدی و سائره). منبعلرده اردبیلده «دارالشفا» (خسته‌خانا)، ضربخانا و خان ائولری‌نین اولدوغو دا گؤستریلیر.

اردبیل خانلیغی

اردبیل خانلیغی 18-جی عصرین اورتالاریندا، 19-جو عصرین اوللرینده آذربایجاندا یارانمیش کیچیک فئودال دؤلتلری، تالیش، قاراداغ، تبریز، ماراغا و گیلان خانلیقلاری ایله همسرحد ایدی. مرکزی اردبیل شه‌هری ایدی. اهالیسی اساسا اکینچیلیک و مالدارلیقلا مشغول اولوردو. اردبیل، آشاغی مئشکین، یوخاری مئشکین، ویلکیج، ارشه، اوجارلی و آستارا ماحاللارینا بؤلونوردو.

اردبیل خانلیغی‌نین ایلک خانی اوللر نادرشاهین (1736-47) سرکرده‌لریندن اولان شاهسئون تایفا باشچیسی بدیرخان (1747-63) ایدی. بوتون حاکمیت، همچنین یئرآلتی و یئراوستو ثروتلر خانا و اونون عائله عضولرینه مخصوص ایدی. اردبیل خانلیغینی فئودال اعیانلارینین توپلاشدیغی دیوانخانا اداره ائدیردی. خان و دیوانخانا ایشچیلرین حقوقو غیر محدود ایدی. آیری-آیری ماحاللاری به‌یلر، نایب‌لر، کندخودالار و باشقالاری اداره ائدیردی. خانلیغین اوچ مین نفر دائمی قوشونو وار ایدی. لازیم گلدیکده ماحاللاردان خانین سرانجامینا چئریک دسته‌لری گؤنده‌ریلیردی. بدیرخان دؤورونده‌سیاسی جهتدن نسبتا مؤحکملنمیش اردبیل خانلیغی ایراندا حاکمیت اوغروندا مبارزه آپاران هئچ بیر فئودال قروپلاشماسیندان آسیلی دئییلدی. بدیرخانین وفاتیندان سونرا حاکمیته اوغلو نظرعلی خان (1763-92) کئچدی. اونون دؤورونده خانلیغین اراضی‌سینی اله کئچیرمه‌یه چالیشان «زندی»لر، «قاجار»لار و باشقالاری ایله اردبیل شاهسئونلری آراسیندا کسکین مبارزه گئدیردی. قوبالی فتحعلی خان 1784-جو ایلین مای آییندا اردبیل خانلیغینا هجوم ائدیب مقاومته راست گلمه‌دن اردبیلی، سونرا ایسه مئشکین ماحالینی توتدو. نظرعلی خان قاراباغ خانی ابراهیم‌خلیل خانین یانینا قاچدی. اردبیل خانلیغی‌نین توتولماسی بؤیوک سیاسی و اقتصادی اهمیت کسب ائده‌رک آذربایجان تورپاقلارینین بیرلشدیریلمه‌سی یولوندا مهم آددیم ایدی. بو دا گورجوستان حاکمی ایکینجی ایراکلی‌نین و چار روسیاسینین ناراضیلیغینا سبب اولدو. نظرعی خان و قاراباغ خانی ابراهیم‌خلیل خانین قاراباغین توغ کندینده جمع‌لشمیش قوشونلاری اردبیله هجوم ائتدی. اونلارا اوچ مینلیک سوواری گؤندرمیش خوی حاکمی احمدخان دا کؤمک ائدیردی. یارانمیش مرکب وضعیتی و قووه‌لرین بیرلشمه‌سینی نظره آلان فتحعلی خان اردبیلی ترک ائتمه‌یه مجبور اولدو. قاراباغین واسساللیغینا (آسیلیلیغینا) چئوریلن نظرعلی خان یئنیدن اردبیل خانلیغیندا حاکمیتی اله کئچیردی. قاجارلارین حاکمیتی دؤورونده اردبیل خانلیغی نومینال (آددا) مستقل‌لیگینی ساخلاییردی. نظرعلی خانین اؤلوموندن سونرا حاکمیت نصیرخانا (1793-1808)کئچدی و قاجارلاردان تام آسیلی وضعیته دوشدو. اونون اؤلوموندن سونرا اردبیل خانلیغی‌نین قاجار دؤلتی‌نین ترکیبینه بیرلشدیریلمه‌سی شاهسئون تایفا بیرلیگی‌نین پوزولماسینا سبب اولدو، شاهسئونلر دؤرد قولا آیریلدی. اونلاردان بیر حصه‌سی نظرعلی خانین قارداشی فرج‌الله خانین باشچیلیغی اردبیل ایالتینده قالدی. فرج‌الله خان آپاردیغی محاربه‌لرده عابباس میرزه‌یه‌سیلاحلی دسته‌لرله کؤمک ائدیردی. شاهسئونلرین ایکینجی حصه‌سی مئشکینده حاکمیتی اله کئچیرمیش نظرعلی خانین نوه‌سی آتاخاندان آسیلی اولدولار. آتاخان قاجارلارا تابع اولماقدان امتناع ائتدی. عابباس میرزه ناخچیوانلی پیرقولو خانی آتاخانا قارشی گؤندردی. آتاخان عابباس میرزه‌نین تبریزده دانیشیقلار آپارماق تکلیفینی قبول ائتمه‌یه مجبور اولدو. تبریزه گلن آتاخانین گؤزلری چیخاریلدی و او، حاکمیتدن کنار ائدیلدی. شاهسئونلرین اوچونجو حصه‌سی تالیش دیاری ناحیه‌سینه، دؤردونجو حصه‌سی ایسه قاراداغا کؤچدو. بئله‌لیکله 19-جو عصرین بیرینجی اون ایللیگی‌نین آخیرلاریندا اردبیل خانلیغینا سون قویولدو.

اردبیلین شه‌هر قورولوشو

اردبیلین کئچمیش شه‌هر قورولوشو حاققینداکی منبعلر گؤستریر کی، کئچمیشده‌کی بعضی شه‌هر اطرافی کندلر آرتیق محله‌لره چئوریلمیشدیر. بونلاری آیدینلاشدیرماق اوچون قایناقلارین بعضی‌سینی نظردن کئچیریریک. بو قایناقلارین باشیندا «اردبیل لیواسی» دورور. بیلدیگیمیز کیمی صفوی حاکمیتی‌نین آخیرلاریندا عثمانلیلار آذربایجانی اشغال ائتمیش و وئرگی ایشلرینی نظاملاماق اوچون شه‌هرلرده و کندلرده قیدیات آپارمیشلار. بونلارین هامیسی بوتون تفرعاتی ایله و اولدوغو کیمی «اردبیل ناحیه‌ی» آدی آلتیندا و کتاب شکلینده بوراخیلمیدیر. عثمانلیلار آذربایجانی «لیوا»لارا بؤلموش و هر لیوانی ناحیه‌لره آییرمیشلار. بئله‌لیکله اردبیل لیواسی آشاغیداکی ناحیه‌لردن عبارت اولموشدور:

1. اردبیل ناحیه‌سی
2. ساراب ناحیه‌سی
3. هشترود ناحیه‌سی
4. میانا ناحیه‌سی
5. پروانه ناحیه‌سی
6. کندوان ناحیه‌سی
7. تابتاب ناحیه‌سی
8. کرم ناحیه‌سی

اردبیل ناحیه‌سی نفس اردبیل محله‌لری آشاغیداکی کیمی قیده آلینمیشدیر:

1. نیار محله‌سی
2. نیاردبیل [نی‌اردبیل] محله‌سی
3. گارزا/ گازیر کوچه محله‌سی
4. همین محله‌ده یاشایان گبرلر [کافیرلر]
5. قومبالان محله‌سی
6. همین محله‌ده یاشایان گبرلر [کافیرلر]
7. دروازه محله‌سی
8. همین محله‌ده یاشایان گبرلر [کافیرلر]
9. تابار [تاوار] محله‌سی

آرتیق شه‌هرین محله‌لری ترکیبینه داخل اولموش کندلر و مزرعه‌لر آشاغیداکیلاردان عبارتدیر:

1. خئیرال کندی
2. زره‌ناس کندی
3. جه‌جین/ داش‌کسن کندی
4. تکه‌منصور مزرعه‌سی
5. نیار کندی
6. موللا یوسوب کندی
7. موللاباشی کندی

آدام اولئاروسون اردبیلده قیده آلدیغی محله، بازار، میدان و س. آشاغیداکیلاردان عبارتدیر:

اساس محله‌لر: دروازا، تابار (تاوار)، نیاردور، قومبالان، گازیرکوچه

بوداق محله‌لر: بایاندیرخان، قامانقئر، ده‌گمه داغیلور، اورومی

کؤرپولر: هشت پول (یئددی گؤز کؤرپو)7، حیدرعالی کؤرپوسو، یاغوبیه کؤرپوسو، به‌ی ایشی کؤرپوسو، غریبانلار (قریبانان) کؤرپوسو، هفتان کؤرپوسو. میدانلار: بؤیوک میدان9، نئفت و دوز میدانی، کؤهنه‌چی میدانی (احتمالا جیندیرا بازار)، قالا بازاری، قیصریه، بازار مقدس بینالار: شیخ صفی مجتمعی، امامزادا مسجدی، آدینا مسجیدی: غیر مقدس بینالار: ضرابخانا، خان سارایی، ساروخوجا سارایی11، مهمانخانا (هوتئل)، دارالشفا (خسته‌خانا)، مزارستان، حامام، کاروانسارا ... بینالاری واردیر. اردبیلین ایندیکی محله وضعیتی: بو شه‌هرین آلتی اساس محله‌دن عبارت اولدوغو مشهوردور: 1-چشمه‌باشی 2- اونچو میدان 3- آلاقاپی (دروازا) 4- تاوار 5- اوچدوکان 6- پیره‌تمه‌لیک بوداق محله‌لر: منصوم شاه، سولئیمان شاه، کلبه‌لی شاه، عابدوللا شاه، ایلدیریم شاه، شئییدگاه، ده‌ییرمان بوینو، تکه منصور، دربندلی، خئیرال، زئینال، اکبریه، عابباسیه، غریبان، خاتم‌النبی، باغمئشه (بالا، بؤیوک)، آغاکاظیم، مؤعجوز، قاسیمیه، ستارآباد (قبریستان)، قاراکوللوک13، مال میدانی، چیراغعلی کوچه‌سی، محمدیه (اوتچو بازار)، ائرمنیستان، قجه‌له (قاجاریه)، تزه میدان، حاجی ستار، رحمانیه، عاریف، گؤی مچید، سرتیب آباد، ابراهیم آباد، سولطان آباد، علی آباد، یاغوبیه، سیدآباد، پیرمادار، سنگر، پیرشمس‌الدین، سید احمد، آبروان (بیزجه بو آد قوندارمادیر)، آغاناغی خرمنی (پیرزرگر)، علی کوچه‌سی، جومامچید، ایمانقولو، نیار، نمه‌لر، زنجیر، اجیرلی، یاساوول، هفتان، تزه‌شه‌هر، نمین یولو، حاجی قهرمان، عسگریه، نارین قالا (قالا قاباغی)، معمار، موللاهادی، ایسماییل‌به‌ی، داشچیلار، توپچولار، قاراده‌یه‌نک، میرزه‌باخشه‌لی، شاه باغی، جیرال، موللایوسوب، موللاباشی، کاهرالان یولو، جه‌جین، پیله‌سئیران، قومبالان، میرصالئح بازارلار: راستابازار، چارسی، باشماقچی بازار، فرشچی بازار، تویوقچو بازار، دوگوچو بازار، حاجی احمد کاروانساراسی، گئن گونبذ، حاجی یوسوب بازاری، میسگره‌بازار، قیزیلچی بازار، خرراطابازار، بؤرکچو بازار شه‌هرایچی چایلار و آرخلار: ساللاخانا چایی، ده‌ییرمان آرخی اساس کؤرپولر: یئددی‌گؤز کؤرپو، سیدآباد کؤرپوسو، یاغوبیه کؤرپوسو، ابراهیم‌آباد کؤرپوسو قدیم مسجیدلر: چشمه‌باشی مچیدی، منصوم شاه مچیدی، حاجی فخرالدین مچیدی، تاوار مچیدی، کلبه‌لی شاه مچیدی، گؤی‌مچید، اوچدوکان مچیدی، جومامچید، تبریزلیلر مچیدی، بؤیوک مچید، مچیدجامی، پیچاقچی‌بازار مچیدی، ایلدیریم‌شاه مچیدی، داشچیلار مچیدی، توپچولار مچیدی، قاراده‌یه‌نک مچیدی، قجه‌له مچیدی، معمار مچیدی، سولئیمانشاه مچیدی

اردبیل سؤزونون ائتیمولوگیاسی

اردبیل شه‌هری و بعضی محله‌لری و دیگر اوبیئکتلری‌نین ائتیمولوگیاسی ایندیه‌دک دئمک اولار کی، علمی و توپونیمیک باخیمیندان آراشدیریلمامیشدیر. آراشدیرانلار ایسه فردوسی‌نین شاهنامه‌سینه، دهخودانین لوغتینه، حمدوللا قزوینی و باشقا کلاسسیک‌لرین فیکیرلرینه اساسلانمیشلار. اونلار اردبیلین مختلف قایناقلارداکی آدلارینی قید ائتمک و ایران دیللری اساسیندا یوزماقلا کفایتلنمیشلر. بیز بورادا اونلاری تکرارلاماق و نتیجه‌سیز فیکیرلری صدالاماق ایسته‌میریک. ائله بوراداجا قید ائدک کی، هر بیر جوغرافی آدین ائتیمولوگیاسینی وئرمک اوچون بیرینجی نؤبه‌ده اونون هانسی دیلده اولدوغونو معین‌لشدیرمک لازیمدیر. بو باخیمدان بوتون توپونیملر؛

1. آنادیللی
2. یاددیللی
3. یاد توپونیملردیر.

یادلارین قویدوغو آدلار یاد آدلارلا فرقلی‌دیر. مثال اوچون «ونه‌بین» (هئراندا کند آدی، داغ اته‌یی معناسیندا)، «نونه‌کاران/کران» (نمین یاخینلیغیندا قصبه، یاستی-یاپالاق ائولر معناسیندا)، «هوشنه» (پیله‌چای کندلریندن، قومساللیق معناسیندا)، «گیلاندو» (اردبیلین بئش کیلومئترلیگینده، نمین/ آستارا یولونون اوستونده کند آدی، گیلان کندی معناسیندا)، «نووه‌دی» (نمین یولونون اوستونده کند، تزه‌کند معناسیندا) و س. یاددیللی توپونیملردیر. یاددیللی توپونیملرین اساس خصوصیتلری اونلارا عاید میکروتوپونیملرین آنادیللی اولماسیدیر. بو، او دئمکدیر کی، بو آدلاری غیر ملت قویموش و تورک آذربایجانلیلار قبول ائتمیشدیر. یاد توپونیملر تورک آذربایجان دیلینده اولسا بئله غیرملتلرین یاشادیغی یئردیر. بونلاردان ایسه نمین شهریستانی‌نین یاخینلیغیندا یئرلشمیش و آرتیق شه‌هر استاتوسو آلمیش «آنباران»(آنبار تایفاسینین یاشادیغی یئر)دیر.

ایکینجی نؤبه‌ده آدین یاییلما دایره‌سینی (آرئالینی) معین‌لشدیرمکدیر. آذربایجان توپونیم‌شوناسلیغیندا ائتنوتوپونیم‌لرین آپاریجی اولدوغونو نظره آلساق، اونون یاییلما دایره‌سینین گئنیشلیگی ائتنوتوپونیم اولماسی احتمالینی آرتیریر.

بیز بو باخیمدان «اردبیل» و اونون ترکیب حصه‌لرینین اشتراکی ایله یارانمیش توپونیم‌لرین بیر تعدادینی وئریریک: قزوینده و هئروآباددا بیر کندین آدی «اردبیلک» (کیچیک اردبیل)دیر. ساوادا بیر کندین آدی «بیل فتو» (بیل+فات+او- بیل و فات/ بات تایفاسینین یاشاییش یئری)دور. خومئین‌ده بیر کندین آدی «بیلاق» (کیچیک بیل)دیر. اورمیادا بیر کندین آدی «اردبیلان» (اردبیل تایفاسی)دیر. فریدن‌ده بیر کندین آدی «قره بلطاق/ قارا+بال/ بیل+ طاق/ داغ، (بؤیوک بیل تایفاسینا عاید داغ= ائتنواورواویکونیم)دیر. ابهرده بیر کندین آدی «برزابیل/ بارز+ا+بیل» (بارز= تایفا آدی- ا= بیتیشدیریجی فونئم- بیل= تایفا آدی)دیر. گچساراندا بیر کندین آدی «خربل/ خاربیل» (خار14 و بیل تایفالاری)دیر. خالخالدا و مرندده بیر کندین آدی «انده‌بیل»دیر. اهرده بیر کندین آدی «زربیل»(سار=تایفا+ بیل= تایفا)دیر. بوکاندا بیر کندین آدی «زنبیل»(سان=تایفا+ بیل)دیر. خوراساندا بیر کندین آدی «قارا بیل»(بؤیوک بیل تایفاسی)دیر. عراقدا بیر شه‌هرین آدی «اربیل»(ایگید بیل تایفاسی)دیر. ایندیکی ائرمنیستاندا قدیم بیر شه‌هرین آدی «دبیل»(دی/دای=تایفا+ بیل) اولوب.

«دی» سؤزونه گلدیکده ایسه بونون دا گئنیش یاییلما دایره‌سی واردیر. اکبرآباد شه‌هرینده بیر داغین آدی «دایی»دیر. میناب شه‌هرینده بیر کندین آدی «داهی»دیر. آذربایجان دیلینده «ه-ا» کئچیدینی نظره آلدیقدا بو آدین «دایی» اولدوغو قناعتینه گله بیله‌ریک.

یوخاریدا دئییلنلردن یالنیز بیر نتیجه چیخارماق اولار. او دا اردبیل اویکونیمی‌نین ائتنو اویکونیم اولماسیدیر. دئمه‌لی: ار (فرقلندیریجی علامت، ایگید) + ده/ دا/ دی (تایفا آدی) + بی‌ائل/ بیل (تایفا آدی).

بالیقلی سؤزونون ائتیمولوگیاسی

اولجه بو سؤزون یاییلما دایره‌سینه نظر سالاق: تئهران اطرافیندا بیر داغین آدی «بالیقلی»دیر. تیفلیسین آخالکالاکی قضاسیندا بیر کندین آدی «بالیقلی»دیر. قارص دایره‌سینده اوچ کندین آدی «بالیقلی»دیر. گورجوستانین لورو سانجاغیندا بیر کندین آدی «بالیقچی»دیر. بو کند 1590-جی ایلدن معلومدور. بورچالی بؤلگه‌سینده بیر کندین آدی «بالیقلی»دیر. تیفلیسین سیقناق قضاسیندا، ائله‌جه ده آذربایجان جمهوریتینده و داغیستاندا بیر داغین آدی «بالکال/ بالقال»دیر. زنااوی رایونوندا بیر کندین آدی «بالتا»دیر. قید ائدک کی، بالتا مشهور تورک تایفالاریندان بیریدیر. ایندینین اؤزونده اؤزبکلرده، قازاخلاردا و قیپچاقلاردا بالتا تایفاسی واردیر. ایندیکی ائرمنیستانین آماسیا رایونوندا بیر کندین آدی «بالیقلی»دیر15. ماناس ائنسیکلوپئدیاسیندا آدی چکیلن بیر توپونیم «بالیک/ بالیق» آدلانیر. دیوان لغات‌الترکده: «بالیق» اسلامیتدن چوخ-چوخ قاباق «سیغناجاق»، «شه‌هر» و «قالا» معناسیندا ایشله‌نیردی. اویغور دیلینده ده بئله‌دیر. اویغورلارین ان بؤیوک شه‌هرلریندن بیری «بئش‌بالیق» آدلانیر.... دیگر بیر اویغور شه‌هرینین آدی ایسه «یئنگی‌بالیق» (تزه‌شه‌هر) آدلانیر. معلوم اولدوغو اوزره پئکین (چینین پایتاختی) شه‌هرینین کئچمیش آدی «خان‌بالیق» (مقایسه ائت قاراباغین پایتاختی، ائله‌جه ده نمین کندلریندن بیری اولان «خانکندی». بالیقلی سؤزونون اساسیندا «بال» سؤزو دایانیر. بو سؤز قدیم تورک دیلینده «ائنلی دیوار» دئمکدیر. چوخلو ائنلی دیواری اولان تیکینتی‌لر قالا-شه‌هر آدلانیردی. دیگر طرفدن ایسه اتی یئییلن سو حیوانی‌دیر. بالیقلی تایفا آدی واردیر. داغین، یاخود کندین آدینین بالیقلی اولماسی گؤستریر کی، اونون یئمه‌لی حیوانلا هئچ بیر دخلی یوخدور. بو آدین چایا وئریلمه‌سینی اوچ جور یوزماق اولار:

1. بالیغی چوخ اولان چای
2. اطرافیندا چوخلو قالالار اولان چای
3. بالیقلی تایفاسینا عاید اولان چای

هله‌لیک بو حاقدا قطعی نتیجه‌یه یئتیشمه‌میشیک.

قامانقئر سؤزونون ائتیموکیاسی

بو محله‌نین ‌ایندیکی پیره‌تمه‌لیک‌له اویغون گلدیگی احتمالی چوخدور. قید ائدک کی، آذربایجاندا اسلامیتدن اولکی روحانیلر قام/ قامان/ شام/ شامان/ جام/جم آدلانیردی. قئر ایسه قدیم تورک دیلینده و سومئر دیلینده «یئر، مسکن و ...» دئمکدیر. بئله‌لیکله قامانقئر قاملارین یاشادیغی محله معناسینی وئریر.

قومبالان سؤزونون ائتیمولوگیاسی

«قوم» قدیم تورک دیلینده مقدس معناسیندادیر. «بال/ بیل» تایفا آدیدیر. «ان» ایسه منسوبیت توپوفورمانتی‌دیر. دئمه‌لی قومبالان مقدس بال تایفاسینا عاید یاشاییش یئری دئمکدیر. مقایسه ائت «قوم» شه‌هری، «پیراقوم» کندی، آذربایجان جمهوریتینده «قوم» کندی و اونا عاید معبد و ...

خئیرال و جیرال سرزلری‌نین ائتیمولوگیاسی

هر ایکی سؤزون اساسیندا «خی» و «جی» تایفا آدلاری دورور. قید ائدک کی، هون تایفالاریندان بیری چین منبعلرینده «خی»، تورک منبعلرینده ایسه‌سی/شی آدلانیردی. بو تایفالار آذربایجانین بیر سیرا یاشاییش یئرلرینه اؤز آدلارینی وئرمیشلر. مقایسه ائت «خی‌یو»، «خیار» و اونون کیچیلدیلمیش فورماسی «خیارا/ حیارک»16، «سیه‌ری»، «شیران»، اردبیل، مشهد و بیجاردا « سیج» کندی، اصفاهان، اراک، بیرجند و ساققیز شه‌هرلرینده «سی‌چان» (سی+ جی/چی+ ان) کندلری، ماراغا، شهر کرد، بیجار، کیرمان، میانا، تبریز، همدان، اورمیا سنندج شه‌هرلرینده «جیران» (جی+ ار+ ان) و س..

ساوالان سؤزونون ائتیمولوگیاسی

ساوالان سؤزونون یاییلما دائره‌سی حاققیندا نمونه‌لر: تبریز ایالتینده «ساوالان» آدلی اویکونیم، ساققیز شه‌هرینده «ساوالان» کندی، ساووجبولاقدا «ساوان (ساوالان) کندی، سنندجده «ساوجی» (جی منسوبیت شکیلچیسی) کندی، ساوادا «ساوا» (کیچیک ساو/ ساب تایفاسی) کندی. سایین‌قالادا «سابلاخ» داغی، زنگاندا «ساوالان» داغی، ساوادا «سیالا» داغی، باغ‌ملیکده «سه‌به‌لک» داغی.

بئله‌لیکله اورونیمین اساسیندا «سی» تایفاسی دورور. یعنی، سی+ اوب/ اوو/ آو+ ائل/ آل+ آن. آذربایجاندا بو تایفانین شخص آدلارینا چئوریلمه‌سی («سیابه‌ییم- قادین آدی، سیاب کیشی آدی») بو اورونیمین ائتنونیم اولدوغونا اینامی آرتیریر. دئمه‌لی «ساوالان/ سابالان» سی تایفاسینا عاید داغ دئمکدیر. آذربایجان دیلینده ب-و کئچیدینی، هابئله فارس دیلینده Ə فونئمینه مئیلی (کالسیوم= کلسیوم، فاکس= فکس، آزوت= ازوت و س.) نظره آلدیقدا «سابالان»ین «سبلان» دئییلمه‌سینی اساسلاندیریر.

آلاقاپی سؤزونون ائتیمولوگیاسی

قاپی کئچید، یول، دروازه دئمکدیر. اورتا عصرلرده دونیادا بوتون شه‌هرلر حاصارا سالینیردی و گیریش چیخیش اوچون معین قاپیلار نظرده توتولوردو. بو قاپیلارین ان اهمیت‌لیسی، ان بؤیویو آلاقاپی آدلانیردی. آلا تورک دیلینده بؤیوک و اوجا دئمکدیر. «آلا» سؤزونون معناسی عرب دیلینده «عالی» سؤزونون معناسی ایله تصادفی اولاراق اوست-اوسته دوشور و قیدیاتچیلار همین تصادفدن استفاده ائده‌رک «آلا»نی «عالی» سؤزو ایله عوض ائتمیشلر.