سوبارلار
سوبارلار Subarlar قدیم آذربایجان اراضی‌لرینده، خصوصیله اورمو گؤلو حؤوزه‌سینده میلاددان قاباقIII-II مین ایل‌لرده یاشایان آراتتالی‌لار، سوبارلار، توروک‌لار، لولو و قوتی‌لر حاققیندا شومئر و آککاد دیللی منبع‌لرده معلومات‌لار واردیر. آدی چکیلن تایفا‌لار همین اراضی‌لرده زامان- زامان دؤولت قورموش، قونشو اؤلکه‌لرله مناسبتده اولموشلار. آذربایجان خالقی‌نین سوی کؤکونو تشکیل ائدن بو تایفا‌لارین هامی‌سیندان بیر مقاله‌ده صحبت آچماق مومکون دئییل، بورادا یالنیز سوبار بویلاری (تایفا‌لاری) حاققیندا بعضی معلومات‌لارا توخوناجاغیق.
سونرا‌لار بوتؤو آوراسیایا یاییلان سوبارلار تکجه آذر خالقی‌نین دئییل، تورک خالقلاریندان بیر نئچه‌سی‌نین ده فورمالاشماسیندا اشتراک ائتمیشلر. سوبارلار حاققیندا معلومات‌لار 5 مین ایل آراسی کسیلمه‌دن داوام ائدیر. معلوم اولور کی، اونلارین بیر قیسمی میلاددان قاباقII مین ایلین اورتا‌لاریندا سیبیره قدر گئتمیش، 2 مین ایل سونرا سوبار سویلو بوی‌لار یئنیدن بؤیوک خزرین اوستوندن آتا یوردا قاییتمیشلار.
سوبار ائتنونیمی قدیم تورک دیلینده «چای آدامی» آنلامیندا ایشلنمیشدیر، چونکی سو سؤزونون قدیم فورماسی سوب ایدی و داغ اهالی‌سی «داغ آدامی»، مئشه‌لیکده یاشایانلار «آغاج- اری (آغاجری)» آدلاندیغی کیمی، چای آراسی اهالی‌نین ده «سوب ار» کیمی فرقلندیریلمه‌سی طبیعی ایدی. اونا گؤره ده، م. دیاکونوفون سوبار اؤلکه‌سی‌نین آدینی «سو صحراسی» کیمی ایضاح ائتمه‌سی توپونیم یارادیجی‌لیغینا اویغون گلمیر.
ان قدیم سوبارلار حاققینداکی معلومات‌لارا گؤره، اونلار میلاددان قاباق IV-II مین ایل‌لرده چای آراسی آدلانان اراضی‌لرده، فراتلا دجله آراسیندا یاشاییرمیش. او چاغلاردا آککاد یازیلاریندا فرات چایی پوراتتو، دجله ایتیقلا (ایتیگل)، اونون قولو اولان دیالا ایسه تورنا آدلانیردی. چای آراسی‌نین ایندیکی باغداددان آشاغی حیصه‌سینه بعضی منبع‌لرده کیئنگیر (کنگر)، یوخاری حیصه‌سینه ایسه سوبارتو (سوبار) دئییردیلر. اؤنجه شومئرلرین کئنگیر آدلانان اراضی‌لره گلیب مسکونلاشماسی، سونرا‌لار ایسه III مین ایلین باشلاریندان عربیستان چؤل‌لریندن واختاشیری آخین-آخین گلن سامی تایفا‌لاری‌نین سوبارتویا یئرلشمه‌سی رئگیونون ترکیبینی خیلی دییشدی. ایندی شومئر کیمی تانیدیغیمیز و قدیم دونیا مدنیتینه بؤیوک تؤحفه‌لر وئرن خالقین اؤزو هئچ واخت اؤزونو ائتنیک معنادا شومئر آدلاندیرمامیشدیر. بو آدی اونلارا سامی تایفا‌لاری آککادلار وئرمیشدیر، شومئرلر ایسه اؤزونو اساساً یاشادیقلاری شهر- بؤلگه آدی ایله، بعضا ده کنگر اؤلکه‌سی‌نین ساکینی و «کنگرلی» آنلامیندا کنگر آدامی آدلاندیریردیلار، یعنی شومئر یازیلاریندا ائن-کی-ائن-گی لوقاد-کالام- ما («کیئنگیر به‌یی – اؤلکه‌نین چاری1») ایفاده‌سینده اولدوغو کیمی «اؤلکه=کیئنگیر» فورمولو ایشله‌نیردی.
چای آراسینا گلن سامی تایفا‌لاری‌نین ایلک راستلاشدیغی سوبار بویلاری ایدی، اونا گؤره ده، بو سامی‌لر سوبارلارین آرخاسینداکی آشاغی کیئنگیر اهالی‌سینی ده سوبئر//سومئر (شومئر) کیمی تانیمیشلار. گؤروندویو کیمی، شومئرلرین هر ایکی معلوم (کنگرلی، شومئر) آدی قدیم سوبار بوی‌لاری‌نین دیلینه عایید سؤزلر ایدی. شومئرلر تورک دئییلدی، لاکین سوبارلارلا اولان علاقه اونلارین دیلینده چوخ‌لو تورک سؤزونون ایشلنمه‌سینه سبب اولموشدو. شومئر شهرلری‌نین چوخونون آدی شومئرجه دئییلدی، حتی تانری سؤزونو ده سوبار تورک‌لریندن آلیب دینقیر (تئنقئر) شکلینده ایشلدیردیلر و سونرا‌لار بو سؤز بوتؤو اؤن آسیادا مختلیف دیللی میخی یازیلارین تانری دئتئرمیناتیوینه چئوریلدی.
چای آراسینا گلن سامی‌لر آککاد شهری اطرافیندا گوجله‌نیب، سوبارلاری داها یوخاری‌لارا سیخیشدیریردی. آککادلی سارقونون یوخاری سوبار بؤلگه‌لرینه هجوم ائتمه‌سی باره‌ده یازیلار قالمیشدیر. سارقونون یاراتدیغی سامی آککاد دؤولتی شومئر اؤلکه‌سینی ده اله کئچیرمیشدی. آککاددان یوخاریدا فورما‌لاشان یئنی سامی تایفا‌لاری سوبارلارین «اسور تانری» معبدی اولان شهرینی ضبط ائتدی و بورادا آککاد دیلی‌نین فرق‌لی لهجه‌سینده دانیشان سامی‌لر آسور (آسسور) آدلاندی. II مین ایلین اول‌لرینده سوبار تورپاقلارینا آسورلارین یاییلماسی گوجلندی. بو واخت چای آراسی‌نین یوخاری بؤلگه‌لرینه سیخیشدیریلان سوبارلار قوزئی- دوغودان دا یئنی هورری آخینلاری ایله قارشی‌لاشدی. بئله‌لیکله، آشاغی‌دان سامی آسور تایفا‌لاری‌نین، یوخاری‌دان قافقاز دیللی هورری تایفا‌لاری‌نین آراسیندا قالان سوبارلار اوچ قولا آیریلدی: باتی، اورتا و دوغو قول‌لار. باتی سوبار بویلاری 38- جی پارالئل بویونجا باتییا چکیلیب دیگر خالقلارین ایچینده اریدی، همین پارالئل بویونجا دوغویا چکیلن‌لر اورمو حؤوزه‌سینده یئرلشدی و داها سونرا‌لار خیلی حیصه‌سی سیبیر و تورکوستان طرف‌لره میقراسیا ائتدی. سوبارلارین دوغو قولو سونراکی مین ایل‌لر عرضینده تورک‌لویو ایتیردی، چونکی سویداشلاری‌نین آراسیندا ایدی. اورتادا قالان سوبار بویلاری ایسه دجله ایله فراتین یوخاری آخارلاریندا، وان گؤلوندن باتیدا، ایندیکی بیتلیسله دیاربه‌کیر آراسینداکی اراضی‌لرده آیری-آیری بؤلگه‌لر شکلینده یاشادی. بورادا همین اورتا سوبار بوی‌لاری‌نین تاریخیندن صحبت آچاجاغیق.
اورتا سوبار بویلاری یاشایان اراضی‌لر هورری‌لرین یاراتدیغی میتاننی دؤولتی‌نین ایالتینه چئوریلمیشدی. بو دؤولت XIII عصرده داغیلدی و همین ایالتده سوبارلارین آرمئ، اورمو، کولمئری، تورخو و سایر شهر- بؤلگه‌لرینده آیری- آیری دره‌به‌ی‌لیک‌لر اورتایا چیخدی.II مین ایللیگین سونو،I مین ایللیگین اول‌لرینده گونئیده آسور، قوزئیده ایسه یارانماقدا اولان اورارتو دؤولتی گوجلنمکده ایدی. بو قونشو دؤولت‌لرین واخت آشیری هجوم‌لارینا قارشی دورا بیلمک اوچون سوبار بویلاری یاشایان بؤلگه‌لر بیرلشیب سوبار به‌ی‌لیگینی یاراتدیلار. او چاغلاردا اؤن آسیانین ایکی قدرت‌لی دؤولتی - آسسور و اورارتو آراسیندا یئرلشن بو کیچیک سوبار دؤولتی بعضی گرگین واخت‌لاردا گاه بو، گاه دا او بیری قونشو دؤولته وئرگی اؤده‌مکله اؤلکه‌نی ایشغالچی هجوم‌لاردان قوروماغا چالیشیردی. لاکین ائله دؤورلر ده اولوردو کی، سوبار به‌ی‌لیگی‌نین یئریتدیگی موستقیل سیاستله هر ایکی قونشو دؤولت حئسابلاشمالی اولوردو. ایکی عصردن آرتیق مؤوجود اولان سوبار به‌ی‌لیگی میلاددان قاباق 673- جو ایله قدر موستقیل دؤولت کیمی یاشادی.
اراضی‌سیندن چوخ‌لو چای‌لار آخان سوبار داغ‌لیق اؤلکه ایدی و اونون داغلاریندا قیزیل، گوموش، دمیر و دیگر مئتال یاتاقلاری وار ایدی. سوبار شهرلرینده‌کی صنعتکارلار بزک اشیا‌لاری، مختلیف سیلاح و جنگ آرابا‌لاری دوزلده بیلیردی. حتی، سوبار به‌یی آنخیتئ اؤز تاجینی آسور چارینا گؤندرنده چار «آسلان دریسی بزیینده جیلخا قیزیل‌دان» اولان ارمغانین گؤزل‌لیگینی وصف ائتمک‌دن اؤزونو ساخلایا بیلمه‌میشدی. اؤلکه‌نین چای وادیلرینده و داغ اتک‌لرینده چوخ‌لو اکین یئرلری وار ایدی. بورادا اکینچی‌لیکله یاناشی، حیواندارلیق دا اینکیشاف ائتمیشدی. چوخ‌لو یاشاییش مسکن‌لری، شهر و قالا‌لاری اولان سوبار به‌ی‌لیگی‌نین دؤولت باشچی‌سی (بؤیوک به‌ی)، مختلیف آلای‌لی اوردوسو، دؤولت مامورلاری، بؤلگه و شهر به‌ی‌لری، آغ‌ساققال شوراسی، موشاویرلر و سویلو به‌ی‌لری واردی. سوباردا قول یوخ، ائو و سارای قوللوقچولاری وار ایدی. بورانین اهالی‌سی آزاد و فیراوان یاشاییردی. اونا گؤره ده اورارتو و آسوردان بورا چوخ‌لو قاچقینلار گلیردی. اول‌لر سوبارا قاچانلارین اکثریتی چارین عسکر و نؤکرلری، قول‌لار و دیگر یوخسول‌لار ایدیسه، سونرا‌لار قاچقینلارین ایچینده قالا به‌یی، بؤلگه باشچی‌سی، ضابط‌لر و حتی آسور چاری‌نین قارداشلاری دا واردی.
سؤیله‌نن بو معلومات‌لار آسور و اورارتو دیللی منبع‌لرده گئنیش عکس اولونموشدور، لاکین بو گونه قدر آذربایجان تاریخچی‌لری سوبار به‌ی‌لیگی‌نین تاریخی، اونون اورمو حؤوزه‌سی بؤلگه‌لرله علاقه‌سی، دوغویا - قدیم آذربایجانا چکیلن و بورادا فورما‌لاشان خالقین منشایینده یئری اولان دیگر سوبار بویلاری ایله ایلیشکی‌لری باره‌ده بیر جمله ده یازمامیشلار. حالبوکی، قدیم سوبارلاردان توتموش، حاققیندا دانیشدیغیمیز دؤوردکی سوبارلارا قدر اونلارین اونوماستیکاسی عینیله هر ایکی رئگیوندا تکرار اولونور. سوبار به‌ی‌لیگی‌نین کونتاکتدا اولدوغو آرمئ، اورومئ، اوللوبا، کومان، کوموخ و دیگر بؤلگه و اؤلکه‌لردکی سوبار- تورک بلگه‌لری ماراقلی‌دیر. بئله کی، سوبارلار یاشایان آرمئده «تورک» تانری تاپیناغی واردی و اورانین کاهینی «باش کام» ایمیش. سوبارلارین آرمئ بؤلگه‌سینده‌کی اهالینی اورارتولار آرمئ- نی آدلاندیریردی و او دؤنمده بورادا «های» تایفا‌لاری یوخ ایدی.
سوبارا سؤیکه‌نن بؤلگه‌لردن آرمئ باتی قونشولوقدا، اورومئ ایسه قوزئی-دوغودا ایدی. اورارتولار سوبارا گیرمک اوچون اورومئ بؤلگه‌سیندن کئچمه‌لی اولوردولار. بورادا یاشایان اوروم آدلی سوبار بوی‌لاری‌نین قاشقای تورک‌لری ایله بیرلیکده آسور- سوبار ساواشلاریندا سوبار شهرلری‌نین کؤمکینه گلمه‌سی آسور چارینی ناراحات ائتمیشدی. بونلار همین اوروم بوی‌لاری‌دیر کی، آدینی اورمو گؤلونه، آذرلرین آیریم بوی‌لارینا و اوروم تورکو دئییلن باتی تورک‌لره وئرمیشدیر. بو جور پارالئل‌لری اوللوبا، فرات چایی‌نین اورتا آخاریندا اولان کوموخ، کومان و دجله چاییندان اورمو گؤلونه طرف اراضیده یئرلشن دیگر کومان بؤلگه‌لرینده ده گؤرمک اولور، لاکین بونلار هله‌لیک مؤوضوعموز خاریجینده‌دیر.
سوبارلا قدیم آذربایجان آراسیندا اولان بیر نئچه بؤلگه‌ده باشچی‌لارین کاکا (قاقا؟)، آتا، دده آدلانماسی دا دقتی چکیر و نظره آلاق کی، بوتون بونلار 3 مین ایل اول یازیلمیش سندلرده عکس اولونموشدور.
سوبار به‌ی‌لیگی‌نین چوخ‌لو شهرلری اولسا دا، ایندیکی ایلیجه‌نین یاخینلیغیندا یوکسک داغدا یئرلشن و «داغین باشیندا دومانا بنزین» اوپوم و ایندیکی کولپا یاخین کولمئری اؤلکه‌نین مرکزی شهرلری حساب اولونوردو. آسور چاری سوبار اؤلکه‌سینی ایشغال ائدنده 21 شهرین سوبارجا آدینی بیر دفعه‌یه دگیشیب بئله آدلار قویموشدو:
اورواششورماتسوتیر «اششور اؤز تورپاغینی قایتاردی»
اورواششورینارقاروا «اششور منیم دوشمنیمی ازدی»
اوروپیلاهماماتکاشاللیم «قورخ و اؤلکه‌نی سالامات ساخلا»
اوروماننوشانین-آششور «اششورا تای کیم‌دیر؟» و سایره.
آسور تجاووزو نئجه ده روس‌لارین «ولادی-کاوکاز»، «ولادی- ووستوک» تیپ‌لی آدوئرمه کاراکتئرینه و ائرمنی- های‌لارین باتی آذربایجان یئر آدلارینی هایلاشدیرماسینا اویغون گلیر. بو تاریخی آنالوگیا‌دان عبرت درسی اؤیرنسه‌یدیک، عینی تاریخی دفعه‌لرله یاشامازدیق.
تاپیناغی دجله‌نین سولوندا سوبارلارین کومان بؤلگه‌سینه یاخین اولان و میتاننی دؤورونده گئنیش یاییلان تئشوب آدلی تانرییا هورری‌لر ده تاپینمیشلار. سونرا‌لار بورا گلن اورارتولار دا اونا (تئیشئبیا) سجده ائتمیشدیلر. سوبارین سون به‌یی نیق- تئشوبون ایکی اوبلو و آسولارا جاسوسلوق ائدن قارداشی خو- تئشوبون (باق- تئشوب کیمی ده اوخونور) آدیندا اولان تئشوب سؤزو همین تانری ایله باغلی‌دیر. عمومیتله، قدیم چای آراسی و آذربایجان تورپاقلاریندا ایشله‌نن اوغور، توران، تارخان، تئشوب، آپا، باغا، ننه، بابا و سایر تانری آدلاری ماراقلی تدقیقات مؤوضوع‌سودور.
نیق- تئشوبون واختیندا آسور چاری آسارخاددون شیکایت ائدیر کی، آسور و اورارتو قاچقینلاری سوباردا راحت سیغینا‌جاق تاپیر، سوبار به‌یی اونلارا تورپاق ساحه‌لری وئریر. هر ایکی اؤلکه‌نین چاری دفعه‌لرله سوبار به‌ییندن قاچقینلاری قایتارماسینی خواهیش ائتسه، ده به‌ی اونلاری قایتارمیر. بونو بهانه ائدن آسارخاددون آسورلارین اوزون زامان ایشغال ائتمک ایستدیگی سوبار به‌ی‌لیگینه هجوم ائتدی. بؤیوک اوردو ایله 673-جو ایلین قیشیندا باش‌لانان بو آسور- سوبار محاربه‌سی 3-4 آی داوام ائتدی و 672-ده سوبار به‌ی‌لیگی‌نین دارماداغین ائدیلمه‌سی ایله باشا چاتدی.
آسارخاددون ساغ قالان سوبارلارین چوخونو باشقا آسور ایالت‌لرینه کؤچوردو، بوشالان شهر و کندلره باشقا ائتنیک بؤلگه‌لردن اهالی یئرلشدیردی، 21 شهرین آدینی دییشدی؛ «بوشالمیش سوبار کوچه‌لرینده آرتیق نه شن‌لیک واردی، نه ده نغمه اوخویان، بوش خارابا‌لاردا تولکولر، کافتارلار یووا قوردو».
بو محاربه‌نین اصل سببی کیچیک آسیادا و آذربایجاندا ساقا- قامر بوی‌لاری‌نین دالبادال اورارتو ولایت‌لرینی ضبط ائتمه‌سی و آسور سرحدلرینده بؤیوک تهلوکه یاراتماسی ایدی. ساقا‌لارین سوبار به‌ی‌لیگینه یئرلشه بیلمه‌سیندن قورخویا دوشن آسورلار اونلاری قاباقلادی و سوبار اؤلکه‌سینی ضبط ائتدی. نیق- تئشوبو اؤلدورن آسور چاری اونون اوردوسوندان سالامات قالان حیصه‌لری (سوواری قواردیا (قارد)، جنگ آراباسی، قالخان توتان، اوخچو و محافظه قواردیاسیندان اسیر دوشن‌لری) سیرایا دوزوب، باخیش کئچیردی و اونلاری آسور اوردوسونا قاتدی. اورارتودان قاچان قاچقینلاری دا اورارتو چارینا قایتاردی. ائتنیک سیماسینی دییشدیردیگی سوبار اؤلکه‌سینی ایکی جانیشین‌لییه آییریب، آسور ایالتینه چئویردی.
بئله‌لیکله، کوموخ، کومان، قاشقای، آریمئن، سوغان، سالور، اوروم و دیگر سوبار بوی‌لاری‌نین واختاشیری کؤمکی ایله ایکی عصردن آرتیق آسور- اورارتو کیمی ایکی تجاووزکار دؤولتین آراسیندا یاشایا بیلن سوبار به‌ی‌لیگی 673-ده تاریخ صحنه‌سیندن سیلیندی. قدیم آذربایجانا، اورا‌دان دا دوغویا چکیلیب دیلینی محافظه ائدن سوبارلارین تؤرمه‌لری ایسه سوبار، سووار، سیبیر، سابیر آدلاری ایله مختلیف یئرلرده گونوموزه قدر یاشادی.
