مادایلار
مادایلار Madaylar آذربایجان تورک‌لری‌نین اولو اجدادلاریندان بیری مادایلار‌دیر. آسسور منبع‌لرینده مادای و ماتای کیمی بو ائتنوسون آدی ایلک دفعه میلاددان قاباق 843- جو ایلده چکیلیر. مادای و یا ماتای معین بیر ائتنوسون حقیقی، کؤکلو آدی‌دیر. آلبان تاریخچی‌سی مویسئی کالانکات‌لی دا بو خالقین آدینی محض «مادای» کیمی یازمیشدیر («آلبان اؤلکه‌سی‌نین تاریخی»، I کیتاب، II فصیل). میلاددان قاباق 519- جو ایله عایید بیسوتون قایا یازیسینین میخی الیفبا ایله فارسجا متنینده مادا (سوندا «ی» سسینی ایفاده ائدن میخی ایشاره یوخدور) کیمی‌دیر.
قدیم یونانلار بو خالقین آدینی مئدو، لاتینلار میدو کیمی تلفظ ائتدیک‌لرینه و بئله ده یازدیقلارینا گؤره، مادای ائتنوسونون و اونون آدی ایله آدلانمیش مادای اؤلکه‌سی‌نین آدی تاریخه تحریف اولونموش شکیلده میدیا کیمی داخیل اولموشدور.
مادای، ماتای ائتنوسونون میلاددان قاباق IX عصره (داها دقیقی میلاددان قاباق 835) عایید آسسور منبع‌لرینده فارس‌لارلا (پارسوا، پارسوماش) عینی واختدا چکیلمه‌سی اساساً بئله بیر فکر یاراتمیشدیر کی، اونلارین هر ایکی‌سی آری منشالی ایدی و گویا میلاددان قاباقII مین ایللیگین سونلاریندا ایران آذربایجانی اراضی‌سینه گلمیشلر. لاکین سونراکی جدی تدقیقات‌لار بهره‌سینی وئردی و معلوم اولدو کی، مادای ائتنوسو تورک منشالی‌دیر و اونون پارس (عربجه فورماسی فارس) ائتنوسو ایله هئچ بیر گئنئتیک قوهوملوغو یوخدور.
ایلک واخت‌لاردا اساساً گیزیلبوندا (ایران آذربایجانی اراضی‌سینده ایندیکی قیزیل اوزن) چایی‌نین حؤوزه‌لرینده یاشامیش مادای تایفاسی آسسوریا ایله بیر نئچه عصر قانلی توققوشما‌لاردان سونرا میلاددان قاباق 673- جو ایلده اؤز دؤولتینی یاراتمیشدیر. میلاددان قاباق 612- جی ایلده حؤکمدار کیاکسارین واختیندا میدیا دؤولتی تورک منشالی ایسکیف‌لرین کؤمکی ایله تجاووزکار آسسوریا دؤولتینه سون قویموش، اراضی‌سینی اؤزونه قاتمیش و بو مناسبتله تاریخده ایلک دفعه ایکیباش‌لی قارتال ائمبلئمینی1 یاراتمیشدیر (تخمینا ایگیرمی عصر سونرا ایکیباش‌لی قارتال رسمی بیزانسدا یئنیدن اورتایا چیخمیش و III ایوانین دؤورونده روسیایا دا کئچمیشدیر). پایتاختی ائکباتانا (ایندیکی همدان اراضی‌سینده) آدلانمیش بو دؤولت یاخین شرق اؤلکه‌لری‌نین تاریخینده بؤیوک رول اوینامیشدیر. میدیا دؤولتی میلاددان قاباق 624- جو ایلده فارس‌لارین اؤلکه‌سینی (پارسوا) توتموش، غصب‌کار آسسوریا و اورارتو دؤولت‌لری‌نین وارلیغینا سون قویموش و ایمپئریایا چئوریلمیشدیر. میلاددان قاباق 550- جی ایلده تورک مادای سولاله‌سی سقوط ائتمیش و حاکمیت فارس‌لارا کئچمیشدیر. تورک منشالی پارف‌لارین حاکمیتینه قدر ایران آذربایجانی، ائله‌جه ده ایران یایلاسی، آنادولونون بیر حصه‌سی و س. اراضی‌لری احاطه ائدن گئنیش بیر اراضی فارس کؤکلو هخامنی سولاله‌سی طرفیندن اداره اولونموشدور. فارس‌لار میدیا (مادای) مدنیتینی و اداره ائتمه سیستئمینی منیمسه‌میشلر.
ماننا دؤولتیندن سونرا میدیا دؤولتی آذربایجان اراضی‌سینده ایکینجی بؤیوک تورک دؤولتی‌دیر. دونیا تاریخشوناسلیغیندا اوزون مدت حاکم باخیشا گؤره، میدیالی‌لار آری منشالی اولماقلا میلاددان قاباقII مین ایللیگین آخیرلاریندا یا اورتا آسیا، یا دا قافقاز طرفدن گله‌رک گونئی آذربایجاندا مسکونلاشمیشلار. بونا گؤره ده مادای ائتنونیمینی و میدیا تایفا آدلارینی، ماننا و میدیا اراضی‌سینده بعضی توپونیم‌لری و شخص آدلاری‌نین آوئستا، قدیم هیند و قدیم فارس دیل‌لری اساسیندا ایضاحینا تشببوث گؤستریلمیشدیر. مادای ائتنونیمینی قدیم هیند دیلینده‌کی مادهو-کئفلندیریجی (نشئه‌لندیریجی ایچکی) سؤزوندن اولماسی فیکری سؤیلنمیشدیر.
لاکین تدقیقات‌لار گؤستردی کی، مادای (ماتای) تورک منشالی موستقیل بیر بؤیوک تایفانین، سونرا تایفا اتفاقی‌نین و نهایت میلاددان قاباق 673- جو ایلدن دؤولتین و اؤلکه‌نین آدی‌دیر. دئمه‌لی مادای هم ائتنونیم، هم ده ائتنوتوپونیم‌دیر. میدیا دؤولتی یاراناندان سونرا مادای ائتنونیمی بو دؤولتین احاطه ائتدیگی اراضیده هم مادایلارین، هم ده باشقا دیل‌لرده دانیشان تایفا‌لارین عمومیلشدیریلمیش «میدیالی» آدینا چئوریلمیشدیر. سون آراشدیرما‌لار مادای، ماتای ائتنوسونون ایران منشالی یوخ، تورک منشالی اولدوغونو بیر داها ثبوت ائدیب. مادای ائتنیک آدینی داشییانلارین تورک منشالی اولدوغونو تصدیقله‌ین فاکت‌لاردان بیری ایندیه‌دک قازاخیستاندا ماتای، آتالیق- ماتای، کاپچاقای ماتای، گؤنچه ماتای، تووادا هله XIII عصرده مادی (تورک دیل‌لرینده «آ»- «ای» عوضلنمه‌سی سجیه‌وی حال‌دیر. )، مادی- قوشون و مات، سیبیرده و آلتایدا ماادی، مادار و ماختار تایفا‌لاری‌نین مؤوجود اولماسیدیر. ایرانین اؤزونده، خصوصیله همدان بؤلگه‌سینده بو تایفا ایله علاقه‌دار خیلی توپونیملر واردیر. همدان قضاسیندا، رزن بخشینده «مادآوا» آدلی دؤرد کند واردیر. اراکدا بیر کندین، یئنه همداندا اوچ کندین آدی »میدانا»دیر.
قید ائدیلمه‌لی‌دیر کی، ائلام دیلینده بو ائتنونیم و ائتنوتوپونیم هم ماتاپئ (ماتای ائتنونیمی و ائلام دیلینده جمع بیلدیرن – پئ شکیلچسیندن)، هم ده ماکتاپئ (ماقتای آدیندان و - پئ شکیلچی‌سیندن) آدلانمیشدیر و دئمه‌لی موافیق اولا‌راق بو آدلار «ماتا(ی)لار» و «ماکتای‌لار» یاخود «ماقتای‌لار» دئمکدیر. غ. غیبوللایئف قید ائدیر کی، ماتاپئ ائلام‌لارین آدای‌لارا و مادای اؤلکه‌سینه وئردیگی آددیر. ماکتاپئ ایسه مادایلارین ماننا‌لارا وئردیگی ماقتای آدی‌نین ائلام‌لارا کئچمه‌سی، میدیا دؤولتی یاراندیق‌دان و ماننا دؤولتینی ده اؤزونه بیرلشدیردیک‌دن سونرا ائلام‌لارین همین آدی مادای‌لارا شامیل ائتمه‌سی‌نین نتیجه‌سیدیر.
مادایلارین تورک منشالی اولدوغونو ثبوت ائدن دیگر بیر فاکت ایسه مادایلارین توپونیم‌لری و شخص آدلاری‌دیر. میدیا توپونیم‌لری‌نین چوخو میلاددان قاباق IX عصرین 80- جی ایللریندن میلاددان قاباق VII عصرده میدیا دؤولتی‌نین یارانماسینا قدر قونشو آسسوریا چارلاری‌نین ماننا و میدیا تایفا‌لاری‌نین اراضی‌لرینه واختاشیری حربی سفرلری حاققیندا یازدیقلاری سلنامه‌لرده چکیلیر. تدقیقاتچی‌لارین فیکرینجه سئمیت منشالی آسسور دیلی‌نین قراماتیک قایدا‌لارینا اویغون صورتده یازیلدیقلارینا گؤره (مثلا، ک، ن، ر، ش سس‌لری‌نین قوشالاشدیریلماسی، آدلارین سونونا آدلیق حال شکیلچی‌سی کیمی «- او» سسی‌نین علاوه ائدیلمه‌سی، «و» سسی اولمادیغینا گؤره اونون «م» سسی ایله، «ج» و «چ» سس‌لری اولمادیغینا گؤره اونلارین «س» و «ز» سس‌لری ایله وئریلمه‌سی، آدلارین سونونداکی «ی» سسی‌نین دوشومو و س. ) توپونیم‌لرین یئرلی تلفظ فورما‌لارینی برپا ائتمه‌یه چتین‌لیک یارا‌دیر.
میدیا توپونیم‌لری‌نین چوخونون غربی آوروپانین بیر سیرا ایرانشوناس‌لاری‌نین، آذربایجاندا ای. ه. علیئفین، گورجوستاندا ق. آ. مئلیکیشویلی‌نین، روسیادا ای. م. دیاکونوفون، میلاددان قاباق. قرانتووسکی‌نین اثرلرینده ایران دیل‌لری اساسیندا شرح اولونماسینا جهد اولونموشدور. مادایلارین ایران (آری) منشالی ائتنوس اولماسی و عمومیتله، ایران دیللی تایفا‌لارین، داها دوغروسو گویا فارس‌لارین اجدادلاری‌نین ماننا دؤولتی و میدیا دؤولتی اراضی‌سینده هله میلاددان قاباقIX عصردن یاییلماسی- آذربایجان تورک‌لری‌نین قدیم تاریخی‌نین ساختالاشدیریلماسینا سبب اولموشدور. شووینیست تاریخچی‌لرین بو ایدئیانی هر واسیطه ایله مدافعه ائتمه‌لری ده بونونلا علاقه‌داردیر.
میدیا اراضی‌سینده توپونیم‌لرین بیر قروپو «کین»، «کینق» سؤزو ایله باشلاییر. ای. م. دیاکونوف یازیر کی، لولوبی و کاسسی دیل‌لرینده بو سؤز «قالا»، «مؤحکملندیریلمیش یئر» دئمکدیر. بورا‌دان بئله چیخیر کی، بو سؤزلرله باشلایان توپونیملر میدیا اراضی‌سینده هله میلاددان قاباق III-II مین ایللیکدن یاشایان لولوبی‌لرین و کاسسی‌لرین یاشاییش مسکن‌لری‌نین آدلاری کیمی تشککول تاپمیشدیر. اولا بیلسین کی، بو سؤز ماننا‌لارا و مادای‌لارا دا کئچمیش و توپونیم یارادیجیلیغیندا ایشلنمیشدیر. لولوبی‌لرین و کاسسی‌لرین ایسه تورک منشالی اولماسی آرتیق علمده ثبوت ائدیلمیشدیر. اونا گؤره ده کین (قین) و کینق (قینق) سؤزو (دقتی جلب ائدن داها بیر مسئله بو سؤزلرده محض تورک دیل‌لری اوچون خاراکتئریک اولان «نق» قوووشوق سسی‌نین اولماسیدیر) ده شوبهه‌سیز کی، تورک منشالی‌دیر. میدیا توپونیم‌لری‌نین تورک منشالی اولماسینی بو سؤزلرین معنا‌لاری‌نین آچیلماسی دا گؤسترمکده‌دیر:
کیندوتاوش (میلاددان قاباق 820) – میلاددان قاباق. قرانتووسکی‌نین احتیمالینا گؤره، ایران منشالی آددیر. تورکجه «کین» «- قالا»، «- دو» (- لو) شکیلچی‌سی و «تاوش» - سس‌کوی‌لو چای سؤزلریندندیر. توپونیمین سونونداکی کومپونئنت آذربایجان رئسپوبلیکاسیندا تاووسچای، تاوشچای هیدرونیم‌لرینده ده قالمیشدیر.
کینق ایشتیلئنزاخ (میلاددان قاباق 820)- تورکجه «کینق»-قالا، نامعلوم «ایشتیلئن» کومپونئنتی و تورکجه «اوزک»، «اؤزک»- چای سؤزلریندندیر.
اورشانیکا (میلاددان قاباق 744)- سانقی ایالتینده (ایندیکی سهند داغی اولان بؤلگه) بیر شهرین آدی. میلاددان قاباق. قرانتووسکییه گؤره هیندجه «وارشان»-قودرت‌لی سؤزوندندیر. غ. غیبوللایئف قید ائدیر کی، بو ایناندیریجی دئییل، چونکی شهر آدی بئله سؤزدن عبارت اولا بیلمزدی. حمداللاه قزوینی ( XIV عصر) تبریز یاخینلیغیندا اوریشاک توپونیمینی قید ائدیر. تورکجه «اور»- مؤحکملندیریلمیش یئر، «سانق»، «چانق»- داغ و «ایک»-سیغینا‌جاق سؤزلریندندیر. قید ائدیلمه‌لی‌دیر کی، ماننا و میدیا توپونیم‌لری‌نین بعضی‌لرینده «اور» سؤزو منشأ‌جه شومئر دیلینه عایید «اورو»-ایجماع (قدیم تورکجه اوردو) سؤزو ده ساییلا بیلر.
کینقاریکو (میلاددان قاباق 714)-قدیم تورکجه «کینق»- قالا و «ارقو»-دایانا‌جاق، دوشرگه سؤزلریندندیر. قید ائدیلمه‌لی‌دیر کی، «قین»، «قینق» فورما‌لاریندا بو سؤز میدیانین قینخوخت، قینقیبیر، قینقیرد و ب. توپونیم‌لرینده ده واردیر. ایرانین بیر چوخ یئرلرینده «قین» توپوکومپونئنتی‌نین اشتراکی ایله دوزه‌لن توپونیملر بولدور. بونلاردان ان مشهورو هامی‌نین تانیدیغی «سارقین» شهریدیر کی، آذربایجانین بیر چوخ جغرافی آدلاری کیمی مدنی سوی‌قیریما معروض قالاراق آدی دگیشدیریلمیشدیر.
میدیا اراضی‌سینده بیر سیرا توپونیم‌لرده «ایشتا»، «ایشتئ» کومپونئنتی دقتی جلب ائدیر. ی. ب. یوسیفوف بو سؤزلرین بعضی‌لری‌نین تورکجه «ایسسی»، «ایستی» سؤزوندن عبارت اولدوغونو یازمیش، ایشتراورا توپونیمینی «ایستی چای» کیمی معنالاندیرمیش و اورتا عصر قئرمود چایی (ایلیق چای) ایله عینی‌لشدیرمیشدیر. احتیمال کی، دیگر توپونیم‌لرده «ایشتا» سؤزو تورک دیل‌لرینده‌کی «آست»-آلت طرف سؤزودور. آرازدان جنوبدا یئرلشدیک‌لرینه گؤره بو توپونیم‌لرین بعضی‌لرینده «آست» سؤزو اؤز عکسینی تاپمیشدیر. بونو آتروپاتئنادا پتولومئیین گؤستردیگی آستابئنئ، ایسترابونون گؤستردیگی آزار، معاصر آستارا، آستراباد توپونیم‌لرینده گؤرمک اولار. پتولومئیین میدیادا قید ائتدیگی آستابئنئ توپونیمی قاراداغ ماحالیندا اوشتیبین کندی‌نین آدیندا دا قالیر. همین ماحالدا، آرازین ساغ ساحلینده، سید جبراییل داغی‌نین غرب اته‌یینده آستامال کندی ده واردیر. اونا گؤره ده ایشتایپپا (میلاددان قاباق 714) توپونیمی‌نین بو کومپونئنت واسطه‌سیله دوزلدیگینی گومان ائتمک اولار. غ. غیبوللایئف قید ائدیر کی، ایشتایپپا توپونیمی اوچتپه توپونیمی‌نین تحریفی‌دیر. گونئی آذربایجانین قاراداغ ماحالیندا ایندی اوچقارداش آدلی اوچ تپه‌دن عبارت داغ وار.
زاکروتی و تادیروتی (میلاددان قاباق 744) - میدیادا داغ آدلاری. یئرلی ساقیروتو و تادیروتو اورونیم‌لری‌نین آسسور دیلینده یازیلیشدیر. قاراداغ ماحالیندا لوکالیزه اولونور. بابک عصیانی ایله علاقه‌دار حادثه‌لرده زهرقاش و داو- ار- رود (بیزجه بو آد دوزگون قیده آلینمامیشدیر- ع. م. آغداشلی) داغ آدلاری قید اولونور. زاکروتی اورونیمی تورکجه «ساقیر»-داغ بورنو، مؤحکملندیریلمیش یئر سؤزو، «او» بیرلشدیریجی سسی و تورکجه «تو»- داغ سؤزوندن عبارت‌دیر.
میدیا اراضی‌سینده بیر نئچه توپونیم «اور» سؤزو ایله دوزلمیشدیر. تورک دیل‌لرینده «اور» سؤزو تیکمک، بینا ائتمک آنلامیندا ایشله‌دیلیر. میدیا توپونیم‌لرینده ایسه بو سؤز مؤحکملندیریلمیش یئر، قالا آنلامیندا ایشله‌دیلیر. آلتایین تورک دیل‌لرینده ایسه «اور» سؤزو هم ده تپه، یوکسک‌لیک معناسیندا‌دیر. اونا گؤره ده اورال و اوراش سؤزلری‌نین ده بورا‌دان یاراندیغی گؤستریلیر. میدیادا اوراش قالا آدی کیمی قید اولونور کی، بو دا «اور» سؤزونون معناسینا اویغوندور. بو آد آذربایجاندا XVI عصردن معلوم اولان آراش (ارش) توپونیمی ایله بلکه ده عینی کؤکدندیر. «اور» سؤزو خیلی میدیا توپونیمینده عکس اولونموشدور:
آرمانقو (میلاددان قاباق 719) – میدیادا بیر قالانین آدی. تورکجه «اورام»- چایلاق، و «آنقا»، «آنقو»- چایین قولو، چوخور، قوبو سؤزلریندندیر.
اورانبارزانی (میلاددان قاباق 674)، اوپپورین (میلاددان قاباق 713)، اورناککی (میلاددان قاباق 713)، اورئننا (میلاددان قاباق 713) توپونیم‌لرینده اوران، اورئن، اورین کومپونئنت‌لری گومان کی، عینی منشالی‌دیر. تورکجه اورون، اورئن، اورئن – یئر، حیوان اوچون حاصارلانمیش یئر سؤزوندندیر. توپونیمین «بارزانی» حصه‌سی قدیم تورکجه «بارچا»- بوتونلوکله، هامیسی و «آن» – کارست سوخورو. اوچورومو سؤزلریندن عبارت‌دیر. بوتونلوکده بو آد «کارست چوخوروندا یورد» معناسینی وئریر.
نیروتاکتا (میلاددان قاباق 744) - میدیادا بیر داغین آدی. تورکجه و مونقولجا «نورو» – اوچقون‌لو یئر (اسماعیل‌لی رایونو اراضی‌سینده‌کی نوران کندی ده بو سؤزدندیر (بیز بو قناعتله قطعا راضیلاشا بیلمه‌ریک، بو فکرله اردبیلده‌کی «نوران»، «نیر»، «نیار»، «نیارا»، و س. اویکونیم‌لرینی هئچ جور اساسلاندیرماق اولماز- ع. م. آغداشلی) و کند حقیقتا ده اوچقون‌لو اراضیده یئرلشیر)، یاخود تورکجه «نارو»-او طرفده و «تاکتا» – داغ‌لیق اراضیده تئراس‌واری دوزن یئر سؤزلریندندیر. ماراقلی‌دیر کی، ساوالان داغی‌نین اته‌یینده نیر کندی (آرتیق شهری) و نیر چایی وار. ابن خوردادبه (IX عصر) سارابدان 5 آغاج (تخمینا 32-33 کیلومئتر)، اردبیل‌دن 4 آغاج آرالیدا نیر یاشاییش منطقه‌سی‌نین آدینی چکیر.
(ائرامیزان، میلاددان قاباق 728) – قید ائدیلمه‌لی‌دیر کی، ماننا و میدیا اراضی‌سینده بیر سیرا توپونیملر «زان» کومپونئنتی ایله بیتیر: گیلزان، آقانزان، آنچان (آنشان) و س. تورکجه «ایریم» – سو بورولغانی، یاخود «اورئم» – سوباسار ساحه، چایلاق و «اؤزن» – چای، وادی، دوزن سؤزلریندندیر(مسعودی X عصر) ایران آذربایجانیندا ماسوبزان توپونیمینی قید ائدیر. قورولوشجا ائرکن اورتا عصرلرده معلوم اولان اویغور اؤلکه‌سینده اورومچی (بئشبالیک شهری‌نین دیگر آدی)، داغ‌لیق آلتایدا به‌ی چایی‌نین قولو کئبوزئن ، وولقابویوندا جئرئمسان، جنوبی قافقازدا آلازان و س. توپونیملر ایله عینی‌دیر.
تیلاشوری (میلاددان قاباق 737) – احتیمال کی، بو توپونیم سویو چوخ شور (میخی یازیدا «او» (o) و «او» (u) سس‌لری عینی ایشاره ایله یازیلیردی) اولان اورمیا گؤلو ایله باغلی‌دیر. اورمیا گؤلونون ایچینده‌کی آدا ایندی ده تیله آدلانیر. XIII عصر عرب جغرافیاچی‌سی یاقوت حموی اورمیا گؤلونون تالا آدلاندیغینی یازمیشدی. تیله توپونیمی قدیم تورکجه «تیلکه» – حصه، زولاق، تورپاق ساحه‌سی سؤزونون فونئتیک شک‌لی‌دیر. مقایسه اوچون قید ائتمک اولار کی، خزرده‌کی پیراللاهی آداسینی آنتیک مؤلف پومپونی مئلا (میلاددان قاباقI عصر) تالقئ کیمی قید ائتمیشدیر. او، یازیر کی، بو آدادا بول محصول و مئیوه آللاها منسوب‌دور. بو توپونیمی II عصر مؤلفی پتولومئی تالکا کیمی یازیر. دئمه‌لی هم خزرده، هم ده اورمیا گؤلونده‌کی آدا‌لار قدیم تورکجه «تیلکه» سؤزوندندیر.
گیزیلبوندا (میلاددان قاباق 820) – میدیادا چای آدی. ی. ب. یوسیفوف میخی یازیدا آدین هم ده کیزیلبودا کیمی یازیلیشینا گؤره اونون تورک دیل‌لرینده «کیزیل» – قیرمیزی و «بود» - داغ قولو سؤزلریندن اولدوغونو (قیرمیزی داغ قولو) یازمیشدیر. ایران آذربایجانی اراضی‌سینده بالکاز داغلاریندان باش‌لانان و خزره تؤکولن قیزیل-اؤزن چایی ایله لوکالیزه اولونور. غ. غیبوللایئف قید ائدیر کی، «کیزیل» – تورکجه قیرمیزی (گؤرونور چایین آخدیغی اراضی‌نین وولکان منشالی قیرمیزیمتیل صخورلارینا گؤره) و «بوندا» کومپونئنت‌لریندن عبارت‌دیر. بو کومپونئنت گومان کی، تورک دیل‌لرینده‌کی «بویا» – سو سؤزوندن عبارت‌دیر. لاکین تورک دیل‌لرینده‌کی ی- د عوضلنمه‌سینه گؤره بودا فورماسینی آلمیش و دانیشیقدا یا دا آسسور دیلینده هیدرونیمی یازان کاتیبین دیلینده «ن» سسی علاوه اولونموشدور. دئمه‌لی گیزیلبوندا قیزیل سو دئمکدیر. قورولوشجا سیبیرده کیزیل- خئم، تورکیه‌ده کیزیل- ایرماک و کیزیل- سو چای آدلاری ایله عینی‌دیر.
خارشا (میلاددان قاباق 744) و خارشای (میلاددان قاباق 744) – میلاددان قاباق . قرانتووسکی بو توپونیم‌لری ایران منشالی ساییر و اونلاری فارسجا «کارشی»- شیریم سؤزو ایله ایضاح ائدیر. لاکین غ. غیبوللایئف گؤستریر کی، بئله بیر سؤزون توپونیمه چئوریلمه‌سی رئال دئییل. هم ده هارشی و سورموررو (آسسور منبع‌لرینده میلاددان قاباق 744 و میلاددان قاباق 728- جی ایلده ماننادا قید اولونان سومورزی توپونیمی) آدلی شومئر توپونیمی III اور سولاله‌سیندن شولقی (میلاددان قاباق 2114-2067) واختیندان معلوم‌دور. تورک دیل‌لرینده «کارشی»- قالا، مؤحکملندیریلمیش یئر (و. و. بارتولدا گؤره تورک دیل‌لرینده «کارشی» هم ده سارای، پایتاخت آنلامیندا ایشلدیلیردی) سؤزوندندیر.
میدیانین پایتاختی آکباتان شهری ایدی. م. دیاکونوف یازیر کی، بو شهر «قدیم میدیانین اوره‌یی ایدی». هئرودوتون یازدیغینا گؤره بو شهری ایلک میدیا چاری دئیوک سالدیرمیشدی. م. دیاکونوف بو توپونیمین میدیا دیلینده ( او، میدیا دیلینی ایران منشالی ساییر) هانقماتانا آدلاندیغینی و ییغینجاق یئری معناسینی وئردیگینی یازیر. باشقا یئرده مؤلف بو توپونیمین ایران دیل‌لرینده‌کی «هام»-بیرلیکده (آذربایجان دیلینده‌کی هامی سؤزو ده بورا‌داندیر) و «کام» – گئتمک سؤزلریندن عمله گلدیگینی قید ائدیر. لاکین م. دیاکونوف فارسجا‌داکی هام سؤزونون بو دیله تورک دیل‌لریندن کئچدیگینه (تورکجه بو سؤز «قامو» کیمی‌دیر) فکر وئرمیر. باشقا یئرده او یازیر کی، آقباتان سؤزو ائلام دیلینده‌کی «هانقماتا» سؤزوندندیر و «میدیالی‌لارین اؤلکه‌سی» آنلامینی داشیییر. آقباتان- آکباتان شهری ایندیکی همدان شهری ایله لوکالیزه اولونور (همدان فورماسیندا بو توپونیم ایلک دفعه IX عصره عایید عرب منبع‌سینده چکیلیر). اصلینده همدان توپونیمی آکباتان توپونیمی‌نین تحریفی‌دیر. «آک» سؤزونون اولینه «ه» سسی علاوه اولونموش، باتان سؤزو ایسه تورک دیل‌لرینده «ب»-«م» فونئتیک قانونونا اویغون اولا‌راق «ماتان» شکلینه کئچمیش و قدیم آکباتان هاقماتان، سونرا ایسه تدریجا همدان شکلینی آلمیشدیر. بورا‌دان آیدین اولور کی، همدان- آکباتان توپونیمی‌نین قدیم فارس دیلی واسطه‌سیله «ییغینجاق یئری» کیمی معنالاندیریلماسی دوزگون دئییل.
غ. غیبوللایئف قید ائدیر کی، آکباتان توپونیمی مادایلارین دیلینده اولماقلا تورکجه «آک» و حاضردا دا آذربایجان اراضی‌سینده بیر سیرا توپونیم‌لرده قالمیش «بات»، «باد» سؤزلریندن عبارت‌دیر. آق- آک سؤزو بورادا آقدام (آغدام)، آقداش (آغداش)، آقکند (آغکند) توپونیم‌لرینده اولدوغو کیمی رنگ بیلدیریر و شهرین قالا دیوارلاری‌نین آغ رنگ‌لی داشدان تیکیلمه‌سینی گؤستریر. هئرودوت یازیر کی، آکباتان قالاسی‌نین I دؤوره‌له‌مه دیواری آغ رنگده ایدی (هئرودوت، I، 98).
بوتون بو گؤستریلن فاکت‌لار میدیا توپونیم‌لری‌نین تورکجه اولدوغونا شوبهه یئری قویمور و طبیعی کی، باشقا دیلده دانیشان بیر ائتنوس بو قدر تورکجه توپونیم یاراتمازدی. گونئی آذربایجاندا آراسی کسیلمز ائتنیک وره‌ثه‌لیگی گؤسترن مهم بیر فاکتی دا قید ائتمک لازیم‌دیر. ماننا و میدیا میلاددان قاباق I مین ایللیکده چکیلن توپونیم‌لرین بعضی‌لری ایندیه‌دک آز فونئتیک دییشیک‌لیکله قالیر: اوشکایا- اوسکییه، کول‌لار-کول‌لار، اوریمزان- اورمو، کیزیلبوندا-قیزیل اؤزن، سانقی- سهند، کوندور- قوتور، آستابئنئ- اوشتیبین، اواوش-یاش و س.
مادایلارین تورک منشالی اولدوغونو گؤسترن دیگر بیر فاکت اونلارین داشیدیقلاری شخص آدلاری‌دیر. مادایلارین ایران دیللی اولماسینا دایر اورتایا آتیلان ساختا کونسئپسیایا اویغون اولا‌راق بیر سیرا غربی آوروپا و روس تاریخچی‌لری بو آدلارین اکثریتینی ایران دیل‌لری واسطه‌سیله ایضاح ائتمه‌یه چالیشمیشلار. لاکین سونراکی جدی و منطق‌لی آراشدیرما‌لار بو آدلارین اکثریتی‌نین تورک منشالی اولدوغونو اورتایا قویدو. غ. غیبوللایئف قید ائدیر کی، ماننا و میدیا آدلاری‌نین اکثریتی شومئر دیلی واسطه‌سیله ایضاح اولونور. لاکین بو هئچ ده همین خالقلارین سونراکی شومئرلر اولدوغونو دئمک اولماسا دا بعضی شومئر تانری‌لاری‌نین آدلاری‌نین ماننا‌لارین و مادایلارین آدلاریندا اشتراک ائتمه‌سی ده دانیلمازدیر (تورک خالقلاری آراسیندا اساس ائتنیک باغلاردان بیری کیمی ایضاح اولونا بیلر). بیر نئچه مادای شخص آدینی نظردن کئچیردیکده بو داها آیدین گؤرسنیر:
ائنقور (میلاددان قاباق 821)- میلاددان قاباق . قرانتووسکییه گؤره، بو شخص آدی فارس دیلینده “انگور” – اوزوم سؤزوندندیر. لاکین تاریخه نظر سالدیقدا هله قدیم شومئرلرده اور-ائنقور شخص آدی‌نین اولدوغونو گؤروروک. شومئر دیلینده «ائن»- گؤی تانری‌سی و «قور» ایزین وئردی سؤزلریندن عبارت اولماقلا بو آد تئوفور آددیر.
باقداتتی (میلاددان قاباق 716) – تدقیقاتچی‌لارین بعضی‌لری ایران منشالی آد ساییب. محض بو آدا گؤره ای. م. دیاکونوف، میلاددان قاباق، قرانتووسکی میلاددان قاباق VII عصرده اورمیا گؤلو حؤزه‌سینده آرتیق فارس‌لارین یاشادیغینی قید ائدیرلر. ی. ب. یوسیفوف باقداتتی آدی‌نین قدیم تورک- مونقول منشالی «بوقدو» مقدس سؤزوندن و «-تی» (-لی) شکیلچسیندن عبارت اولدوغونو یازمیشدیر. غ. غیبوللایئف ایسه قید ائدیر کی، آد «باک» – شومئرجه پاریلداماغا باشلاماق و «اوتو» – گونش تانری‌سی سؤزلریندندیر و بو تئوفور آد «گونش تانری‌سی پاریلدادی» آنلامینی داشیییر.
کاراککو (میلاددان قاباق 714) – ایران منشالی آد ساییلیر و قدیم فارس دیلینده «کارا» – خالق سؤزو ایله علاقه‌لندیریلیر. سونرا دا ائرمنی‌لرده کاراپئت شخص آدی ایله مقایسه ائدیلیر (میلاددان قاباق . قرانتووسکی- راننایا ایستوریا ایرانسکیخ پلئمئن پرئدنئی آزیی). هالبوکی قدیم فارس دیلینده‌کی «کارا» سؤزو تورک دیلینده‌دیر. ائرمنی‌لره ده یا فارس‌لاردان یا دا قافقاز آلبانلاریندان کئچمیشدیر. آد احتمال کی، لولوبی‌لر و کاسسی‌لرده کوری تانری آدیندان و شومئر دیلینده «اوقو» – اؤولاد سؤزلریندندیر.
اوزی (میلاددان قاباق 714) – میلاددان قاباق . قرانتووسکییه گؤره، آوئستا دیلینده‌کی «اوز» – حؤرمت ائتمک سؤزوندندیر. غ. غیبوللایئف قید ائدیر کی، آد شومئر دیلینده «اوزو»-گله‌جک‌دن خبر وئرن (شومئر دیلینده اولان بو سؤز آذربایجان دیلینده یوزماق سؤزونون ده کؤکونده ده قالیر)، قدیم تورکجه «اوز» – باجاریق‌لی سؤزلری ایله علاقه‌لی اولا بیلر. قورولوشجا VI عصرین اورتا‌لاریندا تورک آلانلارین باشچی‌سی سورازی (یازیلیش قدیم یونانجا‌دیر، اصلینده سار- اوزی) شخص آدی ایله مقایسه اولونا بیلر.
دایاوککو (میلاددان قاباق 715) – بیر سیرا تدقیقاتچی‌لار ایران منشالی آد سایمیشلار. غ. غیبوللایئف قید ائدیر کی، «دا»- شومئرجه تانری‌نین کمکی ایله و «اوکو»-اوغول، وارث سؤزلریندن عبارت تئوفور آددیر.
کاشتاریتا (میلاددان قاباق 673) – آسسوریایا قارشی عصیان قالدیرمیش میدیا حاکمی‌نین آدی. میدیادا کاسس تایفاسی‌نین باشچی‌سی. ایران منشالی آد ساییلیردی و قدیم فارسجا «هشادروا» – حاکم کیمی ایضاح اولونوردو. لاکین غ. غیبوللایئف قید ائدیر کی، آیری‌لیقدا حاکم سؤزو شخص آدینا چئوریله بیلمزدی. آدین منبع‌لرده قدیم فارسجا یازیلیشی دوز، آسسورجا یازیلیشی ایسه تحریف‌دیر. کاشتاریتا کاس (کاسسی، کاش) ائتنونیمیندن، تورک دیل‌لرینده‌کی «تره»، «تاری»، «تؤرو»، «تؤره»- قانون، قایدا سؤزلریندندیر. قورولوشجا VIII عصرین اورتا‌لاریندا اویغورلاردا کوت- تورئ خانین آدی ایله مقایسه اولونور.
قاوماتا (میلاددان قاباق 519) – فارس حاکمیتینه قارشی عصیان قالدیرمیش و چارلیغی اله آلمیش میدیالی ماقین آدی. بیسوتون قایا یازیسینین قدیم فارسجا واریانتیندا قاوماتا، بابیلجه واریانتیندا قوماتا کیمی قید اولونموشدور. آدین قدیم فارسجا یازیلیشیندا همین دیلین قراماتیک قانونلارینا اویغون اولا‌راق «او» سسی علاوه اولونما‌دیر. مثلا همین یازیلاردا میدیا توپونیم‌لری اولان پایشیبات و ساکابات قالا‌لاری‌نین آدلاری پایشیاووات و ساکایاووات کیمی یازیلمیش و دئمه‌لی هر ایکی توپونیمده «او» سسی آرتیریلمیشدیر. آیدین اولور کی، قاوماتا کیمی یازیلمیش آد اصلینده قاماتا اولماقلا تورکجه «قام»- شامان، و «آتا» – نسیلده و عائله‌ده باشچی سؤزلریندندیر. آد «شامانلارین باشچی‌سی»، «شامان آتا» معناسیندا‌دیر. آدین بو ائتیمولوگیاسینی ایلک دفعه پروفئسسور فیرودین جلیلوف تکلیف ائتمیش، داها سونرا ایسه ی. ب. یوسیفوف و غ. غیبوللایئف اساسلاندیرمیش و داها توتارلی دلیل‌لرله ثبوت ائتمیشلر.
دئیوک (میلاددان قاباق VIII عصر) – آسسور منبعینده دایاوککو کیمی قید اولونور. آسسور دیلی‌نین قراماتیک قایدا‌لارینا اویغون اولا‌راق «ک» سسی قوشالاشدیریلمیش، سونونا «او» سسی علاوه اولونموشدور. آدین اصل فورماسی دایاوک اولموشدور. ای. م. دیاکونوف بو آدین قدیم فارسجا «داهویی» – اؤلکه، تایفا اتفاقی (فارس دیلینده‌کی ده-کند سؤزونون قدیم فورماسی) آنلامینی داشیدیغینی یازیر. لاکین غ. غیبوللایئف قید ائدیر کی، اؤلکه، تایفا اتفاقی سؤزونون شخص آدینا چئوریلمه‌سی ایناندیریجی دئییل. آد شومئرجه «دا» – تانری‌نین قراری ایله و «-ک» شکیلچی‌سیندن عبارت‌دیر. بو تئوفور آد «تانری‌نین قراری ایله دوغولموش اؤولاد» آنلامینی داشیییر.
کیاکسار (میلاددان قاباق 625-584) - میدیا حؤکمداری. غ. غیبوللایئف قید ائدیر کی، ایلک بؤیوک تورک اولان کیاکسار ماننا و میدیا اراضی‌سینه آراسی کسیلمز باسقینلار و حربی یوروش‌لر کئچیرمیش تجاووزکار آسسوریا چارلیغینا سون قویموش شخص‌دیر. غ. غیبوللایئفه گؤره، کیاکسار شخص آدی‌نین اصل فورماسینی برپا ائتمک اولدوقجا چتیندیر. شوبهه‌سیز هئرودوت فارس معلوماتچی‌سیندان ائشیتدیگی آدی قدیم یونان دیلینه اویغون شکیلده یازمیشدیر. میلاددان قاباق 519- جو ایله عایید بیسوتون قایا یازی‌سیندا هوواخشترا کیمی‌دیر. لاکین بو دا دقیق دئییل. چونکی فارسجا اولمایان آد فارس دیلی‌نین فونئتیکاسینا اویغونلاشدیریلمیشدیر و هوواخشترا کیمی اوخونان آدین اصلی کوواکساتار، یاخود کویاکساتاردیر. آسسور منبع‌لرینده بیر نئچه میدیالی‌نین آدیندا «ساتار» کومپونئنتی نظره چارپیر: ساتارپای، ساتارپانو، ساتارپئت و ب. اونا گؤره ده کوواکساتار شخص آدین‌داکی «ساتار» کومپونئنتینی تورکجه «شات» – ولیهد، شاه‌زاده و «ار» – کیشی، ایگید، دؤیوشچو سؤزلریندن اولدوغونو گومان ائتمک اولار. XVIII عصرده خیوه خان‌لیغینا عایید آرخیو سندلرینده قاراقالپاقلاردا 9 نفر سادیر شخص آدی چکیلیر. ای. م. دیاکونوف و میلاددان قاباق . قرانتووسکی «ساتار» سؤزونو قدیم فارس منشالی «هشاترا» – حاکیمیت سؤزونون آسسور دیلینده یازیلیشی ساییر و بونون اساسیندا مادای ائتنوسونون آری منشالی اولدوغونو یازیرلار. لاکین یوخاریدا قید ائدیلن دلیل‌لر بو فیکرین یانلیش اولدوغونو گؤستریر. اورتا آسیادا ساک چارلاریندان بیری ساکساتار (بو آدی میلاددان قاباقII عصر مؤلفی پولیئن چکیر) شخص آدی معلوم‌دور. آدین بیرینجی کومپونئنتی شرقی هون خاقانی مئتئنین اوغلو کیئک (یازیلیشی چین دیلینده‌دیر، کویاک، کوواک کیمی برپا اولونور) و چینگیز خانین نوه‌سی قویوک خانین (1205-1248) آدلاریندا دا واردیر. کیاکسار (هوواخشترا) شخص آدی‌نین دقیق معناسی هله ده معین ائدیلمه‌ییب. غ. غیبوللایئف قید ائدیر کی، اگر بو آد محض هئرودوتون یازدیغی کیمی سسلنمیشسه، اونو شومئر دیلینده «کیاک» – سئویم‌لی سؤزوندن و سار (شار) آسسور تانری‌سی‌نین آدیندان عبارت اولدوغونو و «سار (شار) تانری‌سی سئویم‌لی‌دیر» آنلامینی داشیدیغینی گومان ائتمک اولار. بئله حالدا کیاکسار دا تئوفور آد حساب اولونور.
آستیاق – میدیانین آخیرینجی حؤکمداری. غ. غیبوللایئف یازیر کی، آستیاق تورک‌لرین تاریخینده قارا صحیفه آچمیش شخص‌لردندیر. اونون اؤز سرکرده‌سی هارپاقا (اصلینده آرپاق) قارشی عدالت‌سیز مناسبتی (اوغلونو اؤلدوروب اتینی آتاسینا یئدیرمه‌سی) هارپاقین آستیاقا قارشی دؤیوشن فارس اوردوسونون طرفینه کئچمه‌سینه و بونونلا دا هئرودوتون «رشادت‌لی کیشی‌لر» آدلاندیردیغی مادایلارین حاکمیتی‌نین فارس‌لارا (اهمنی‌لر سولاله‌سی) کئچمه‌سینه سبب اولموشدور. هئرودوتون آستیاق کیمی یازدیغی آد میلاددان قاباق 519- جو ایله عایید بیسوتون قایا اوستو یازیسینین فارسجا وئرسیاسیندا ایشتیوئقو، بابیلجه وئرسیاسیندا ایشتیمئقو (بو دیلده «و» سسی یوخ ایدی) فورما‌لاریندا‌دیر. ای. ه. علیئف بو آدی ائلام منشالی سایمیش و ائلام دیلینده «ایشتو» تانری‌سی‌نین آدی‌نین عکس ائتدیردیگینی یازمیشدیر. غ. غیبوللایئف یازیر کی، حقیقتا ده میدیادا اوندان اول ایشتئلوکو و ایشتئسوکو شخص آدلاری معلوم‌دور. لاکین ای. ه. علیئف آدین ایکینجی حصه‌سینی ایضاح ائده بیلمه‌میشدیر. قید ائدیلمه‌لی‌دیر کی، قایا یازیسینین فارسجا وئرسیاسیندا دا آدین سونوندا «او» سسی‌نین یازیلماسی گؤستریر کی، بو سس عادتا آسسور دیلینده آدلارین سونونا علاوه اولونان «او» آدلیق حال شکیلچی‌سی دئییل. غ. غیبوللایئفه گؤره آد ائلام منشالی ایشتو تانری‌سی‌نین آدیندان و شومئر دیلینده «بئ» شکیلچی‌سیندن و «گو»- منیم‌دیر سؤزلریندن عبارت اولماقلا «ایشتو تانری‌سی منیم‌دیر» آنلامینی داشیییر. بلکه ده ائلام منشالی ایشتو (یاخود هورریتجه ایشتو- پارلاق) تانری‌سی‌نین آدیندان، شومئرجه «بئ»-حؤکمدار، بی و «کو»- منیم‌دیر سؤزلریندن اولماقلا «حؤکمدار ایشتو تانریم» معناسیندا‌دیر.
هارپاق حؤکمدار آستیاقین قوهومو، مادای اوردوسونون کوماندانی. آدین اولینه «ه» سسی علاوه اولموشدور (هئرودوتون فارس معلوماتچی‌سی آدی هارپاق کیمی تلفظ ائتمیش و مؤلف ده بئله یازمیشدیر). شومئرجه «آرا»، «اره» – قول، «با» – باغیشلاماق و «کو» قیسمت سؤزلریندن عبارت اولوب «تانری قول پایی باغیشلادی» معناسیندا‌دیر. میلاددان قاباق 713- جو ایله عایید آسسور منبع‌سینده چکیلن آرباکو آدی‌نین عینی‌سیدیر.
ماندانا حؤکمدار کیاکسارین قیزی‌نین آدی. شومئرجه «مان»- من، «دا» تانری‌نین قراری ایله و «آنا» -گؤی تانری‌سی سؤزلریندن عبارت تئوفور آددیر. آد «من-گؤی تارنری‌سی‌نین قراری ایله» معناسیندا‌دیر.
قید ائتمک لازیم‌دیر کی، غ. غیبوللایئف «آذربایجان تورک‌لری‌نین تشککولو تاریخیندن» آدلی اثرینده مادایلارین بوتون شخص آدلاری‌نین، توپونیم‌لری‌نین و تایفا آدلاری‌نین ایضاحینی وئرمیش و آنلامینی آچمیشدیر. گؤستریلن نومونه‌لر ده گؤستریر کی، مادای‌لاردا هئچ بیر ایران منشالی و فارس منشالی آد یوخ ایدی. ماراقلی جهت بودور کی، ایستر ماننادا، ایسترسه ده میدیادا آدلارین اکثریتی شومئر منشالی‌دیر. تدقیقاتچی‌لار بونون سببینی ایضاح ائتمکده چتین‌لیک چکیرلر و مختلیف ملاحظه‌لر ایره‌لی سورولور. بیرینجی‌سی چوخ مین ایللیک قارشی‌لیق‌لی علاقه‌لر نتیجه‌سینده شومئرین تئوفور آدلاری ماننا‌لارا و مادای‌لارا دا کئچمیشدی. قید ائدیلمه‌لی‌دیر کی، بو آدلار آککادلاردا، ائلام‌لاردا و اورارتولاردا دا بو و یا دیگر درجه‌ده واردیر. ایکینجی‌سی ماننا‌لارین و مادایلارین اولو اجدادلاری اولان لولوبی‌لر، کوتی‌لر و کاسسی‌لر منشأ‌جه شومئرلرله عینی ائتنیک کؤکه مالیک ایدیلر، یعنی تورک ایدیلر. شومئرلرین بیر حصه‌سی ماننا‌لارین و مادایلارین اجدادلارینا قاریشمیشدیلار.
مادایلارین تورک منشالی اولدوغونو ثبوت ائدن بیر فاکت دا واردیر. بو آنتیک منبع‌لرده مادای و پارس (فارس) ائتنوس‌لاری آراسینداکی ائتنیک فرق‌لره عایید معلومات‌لاردیر.
1) آسسور منبع‌لری‌نین بیرینده «قدرت‌لی مادایلار» ایفاده‌سی ایشله‌دیلیر و اونلار آری‌لردن فرقلندیریلیر.
2) هئرودوتون اثرینده و بیسوتون قایا یازی‌سیندا مادای و پارس ائتنوس‌لاری قارشی- قارشییا قویولور و بیر- بیرینه دوشمن ائتنوس‌لار کیمی گؤستریلیر. هئرودوت یازیر کی، میدیا حؤکمداری دئیوکون اوغلو فراورتا پارس‌لارین اوستونه گئتمیش و دوشمنی اؤزونه تابع ائتمیشدیر.
3) همین یئرده هئرودوت یازیر کی، میدیا حؤکمداری فراورتا آتاسی دئیوک‌دان سونرا تکجه میدیالی‌لار اوزه‌رینده حاکمیتله کیفایتلنمه‌دی و فارس‌لارین اوستونه گئده‌رک اونلاری یئنه اؤزونه تابع ائتدی. «بو ایکی خالقا» (غ. غیبوللایئف قید ائدیر کی، محض بو ایفاده‌دن فارس‌لارین و مادایلارین آیری ائتنوس اولدوقلارینی آنلاماق مومکوندور.) ییه‌لندیک‌دن سونرا حؤکمدار آسیانین باشقا خالقلاری‌نین اوستونه گئتدی.
4) میدیا تایفالاریندان بیری اولان ماقلار میدیا حؤکمداری آستیاقا دئمیشلر: «اگر او، (مادای چارلیغی) بو فارس اوغلونا (پارس ایالتی‌نین حاکمی کوروش نظرده توتولور. ) بیز میدیالی‌لار دا قول اولاجاییق، فارس‌لار بیزه یاد ائل‌لی کیمی، آلچاق گؤزله باخا‌جاقلار.
5) فارس اعیانلاریندان بیری قوبری دئییر: «ایندی فارس‌لارین اوزه‌رینده حؤکمدار میدیالی ماق‌دیر».
6) هئرودوت یازیر کی، فارس حؤکمدارلاری اؤز باجی‌لاری ایله ده ائوله‌نیردیلر. مثلا، فارس حؤکمداری کامبیز باجی‌لاری روکسانا و آتوسسا ایله ائولنمیشدی. هئرودوت اوراداجا قید ائدیر کی، «بو فارس‌لارین دینی عقیده‌سیندن ایره‌لی گلیر». لاکین ماننا و میدیا حؤکمدارلاریندا بو عادته مئیل هئچ بیر یئرده قید اولونمور (بو تورک تؤره‌سینه ضددیر). عمومیتله قدیم‌دن تورک خالقلاریندا نیکاح ائقزوقام1 ایدی.
7) هئرودوت یازیر کی، میدیالی‌لارین فارس‌لاردان فرق‌لی اؤز گئییم فورما‌لاری وار و فارس‌لار سونرا‌دان بو گئییم فورماسینی میدیالی‌لاردان منیمسه‌میشلر.
8) هئرودوت فارس چاری کسئرکسین آتئنه هجوموندان دانیشارکن یازیر کی، اوردونون سیلاحی میدیا سیلاح‌لاری‌دیر، فارس یوخ. دئمه‌لی فارس‌لار و مادایلار سیلاح‌لارینا گؤره ده فرقلنمیشلر.
9) هئرودوت یازیر کی، اهمنی‌لر دؤولتینده فارس‌لار وئرگی‌لردن آزاددیر. لاکین اونونجو ساتراپلیغا عایید اولان آکباتان‌لی‌لار (مادایلار) و ساک‌لار ایلده 450 تالانت وئرگی وئریرلر. اگر مادا‌لار و ساک‌لار فارس‌لارلا قوهوم ایدیلرسه (اصلینده قید ائدیلیر کی، عینی کؤک‌دندیرلر) و ماننا‌لار دا آرتیق فارسلاشمیشدیلارسا اوندا اونلار نیه وئرگی وئریردیلر؟
10) هئرودوت قید ائدیر کی، فارس‌لار اؤلولری قوشلارا و حیوانلارا قویورلار. اگر مادایلار دا آری ایدیلرسه نیه گؤره بو عادت فارس‌لاردا وار ایدی، مادای‌لاردا یوخ؟
11) یونان مؤلفی کسئنوفونت/ گزئنئفون (میلاددان قاباق V عصر) یازیر کی، فارس‌لار مادای‌لارداکی، گئییم، سیلاح و خالچا‌لاردان استفاده ائدیرلر. قید ائدیلمه‌لی‌دیر کی، خالچا توخوجولوغو منشأ‌جه قدیم تورک‌لره منسوب‌دور. آلتایدا خالچا قالیقلاری میلاددان قاباق I مین ایل‌لیگه عایید کورقانلاردان آشکار ائدیلمیشدیر. ایران آذربایجانی‌نین بؤیوک و زنگین تبریز خالچاچی‌لیق مکتبی‌نین محصول‌لاری بو گون دونیایا ایران خالچا‌لاری کیمی تانیدیلیر.
12) ایسترابون یازیر: «دئییله‌نه گؤره، میدیالی‌لار ائرمنی‌لرین (ائرمنی‌لر-اصیل ائتنیک آدی ارمن‌لر اولان تایفا اصلینده تورک منشالی قدیم تایفا‌دیر و بو تایفانین حاضردا ائرمنی آدینی قبول ائتمیش و ائتنیک آدی های اولان تایفا ایله هئچ بیر علاقه‌سی یوخدور. های‌لار ارمن‌لرین تورپاغیندا مسکونلاشدیق‌دان سونرا بو تایفانین آدی ایله آدلاندیریلماغا باشلامیشلار) و ائله اوندان اول فارس حؤکمدارلاری‌نین و عادت‌لری‌نین بانی‌لری‌دیر. داها سونرا بو مؤلف بئله بیر معلومات وئریر: «ان جسور آدامین چار سئچیلمه‌سی داها چوخ میدیا عادتی‌دیر». اگر فارس‌لار و مادایلار عینی ائتنوسون حصه‌لری‌دیرسه، نیه گؤره فارس‌لاردا دؤولتی اداره قایدا‌لاری میدیا منشالی‌دیر؟
13) قافقاز آلبانلاریندان اولان تاریخچی مویسئی کالانکات‌لی یافتین نسلی‌نین شجره‌سینی وئردیکده یافتین اوغلانلاری ایچری‌سینده قومئر (یعنی کیممئرلر، دقیقی قمرلر)، مادای (مادایلار)، ماقوق (یعنی ایسکیف‌لر، دقیقی ایشکوزلار)، یاوان، توبال، مئشئک، تیراس و هئت آدلارینی («آلبان اؤلکه‌سی‌نین تاریخی»، I کیتاب، I فصیل) چکیر، لاکین آری و پارس آدینی گؤسترمیر.
دئییلن‌لردن گؤرونور کی، مادای ائتنیک آدینی داشییانلار پارس ائتنیک آدینی داشییانلاردان منسوبیتجه فرق‌لی ایدیلر. البته عمومی معنادا، میدیا دؤولتی سرحددینده یاشادیقلارینا گؤره فارس‌لار دا میدیالی ایدیلر، لاکین ائتنیک آدی مادای اولان و دؤولتین قوروجوسو، همچی‌نین ادارچی‌سی اولان یئرلی تایفا تورک منشالی ایدی.
دوغرودور، هئرودوتون اثرینده بئله بیر معلومات واردیر: «میدیالی‌لارین (صحبت فارس اوردوسونون آتئنه هجومو و میلاددان قاباق 490- جی ایلده باش وئرمیش ماراتون دؤیوشوندن گئدیر) باشچی‌سی اهمنی‌لر/ هخامنی‌لر نسلیندن (منشأ‌جه فارس اولان نسیل) اولان تیقران ایدی. قدیم‌لرده اونلارین هامی‌سینی (یعنی فارس‌لاری و مادای‌لاری) آری آدلاندیریردیلار. بو آری‌لره آتئندن کولخیدالی مئدئی گلدیکدن سونرا اونلار دا (یعنی مادایلار) آدلارینی دگیشدیلر. گؤروندوگو کیمی بورادا مادای ائتنونیمی‌نین منشایی‌نین معین ائدیلمه‌سی جهدیندن گئدیر و هئرودوت اونو کولخیدالی مئدئی آدلی شخصله باغلاییر (مقایسه اوچون قید ائدیله بیلر کی، آنتیک مؤلف‌لر قافقاز آلبانلارینی دا ایتالیا‌دان گلمه ساییرلار.بیرینجی عصر مؤلفی ایسترابون دا یازیر کی، مئدئیا بورادا حاکمیتده اولوب‌لار و اونا گؤره اؤلکه میدیا آدلانیب.
منطق علمینده یئنی‌لمز پرینسیپه گؤره گتیریلن دلیل اوبیئکتیو اولمادیقدا (میدیا آدی‌نین کولخیدا‌دان گلمیش قادینلا باغلی اولماسی) چیخاریلان نتیجه (مادایلارین آری اولماسی) ده دوز ساییلمیر.
حقیقت ایسه بئله‌دیر کی، مادایلار، ماننا‌لاردان سونرا آذربایجان اراضی‌سینده ایکینجی دؤولت یاراتمیش، آذربایجاندا ایلک تورک ایمپئریاسینی قورموش، آذربایجان تورک‌لری‌نین اولو تورک اجدادلاریندان بیری‌دیر.
آذربایجان تورک‌لری‌نین فورمالاشماسی پروسئسینده مادایلار دیگر تورک ائتنوس‌لاری ایله قایناییب قاریشدی. اونلارین بیرباشا وارث‌لری ایران آذربایجانی اراضی‌سینده اهالی‌سی آذربایجان دیلینده دانیشان ماداباد، مادی، ماهناباد، مئهنی (فارس دیلی‌نین تأثیری ایله «د» سسی «ه» سسینه کئچمیشدیر) و س. کندلرده یاشاماقدا‌دیر. ساوالاندا ایندی اهالی‌سی تورک منشالی اولان مادیا کندی واردیر.
مادای اولجه کونکرئت بیر تایفانین، سونرا تایفا اتفاقی‌نین، داها سونرا بو تایفا اتفاقی اساسیندا یارانمیش دؤولتین آدی اولموشدور. ائتنولوگیا علمینده قبول ائدیلمیشدیر کی، تایفا اتفاقی ائتنیک منسوبیتجه قوهوم تایفا‌لارین بیرلشمه‌سی کیمی تشککول تاپیر و بیرلشمه اتفاقدا سایجا چوخلوق تشکیل ائدن تایفانین آدینی داشیییر. میدیا تایفا اتفاقیندا آپاریجی تایفا مادای ایدی. هئرودوت یازیر کی، میدیا تایفا اتفاقینا 6 تایفا داخیل ایدی: ماقلار، آریازانت‌لار، بودیلر، بوس‌لار، پاراتاگئن‌لر و ایستروخات‌لار. بو تایفا‌لار حاققیندا تدقیقاتچی‌لار چوخ یازمیشلار. ای. م. دیاکونوف بو تایفا‌لارین ایکی‌سی‌نین- آریازانت‌لار و ایستروخات‌لارین ایران دیللی اولدوغونو یازمیشدیر. لاکین غ. غیبوللایئف قید ائدیر کی، بو دوز فکر دئییل، چونکی مختلیف دیللی تایفا‌لاردان تایفا بیرلیگی یارانا بیلمزدی. اقرار علیئف بو تایفا‌لاری کاسپی دیللی (یعنی ائلام-هورریت دیللی، باشقا سؤزله، قافقاز دیللی) ساییر. میدیا تایفا‌لاری‌نین هامی‌سی‌نین ایران دیللی اولدوغونو قید ائدن‌لر ده واردیر. لاکین کومپلئکس آپاریلمیش سون تدقیقات‌لار میدیا تایفا اتفاقینا داخیل اولان تایفا‌لارین هامی‌سی‌نین تورک دیللی اولدوغونو گؤسترمیشدیر.
