آتروپاتئنلیلر
آتروپاتئنلیلر - آتروپاتئنا اراضی‌سینده یاشامیش و آذربایجان تورک‌لری‌نین فورمالاشماسیندا مهم رول اوینامیش تورک تایفالاریندان بیریدیر. آتروپاتئنلیلر اؤزلریندن اول آذربایجان اراضی‌سینده یاشامیش دیگر تورک ائتنوس‌لاری1 - مادای‌لار، ماننا‌لار، کوتی‌لر، کاسسی‌لر و دیگرلری‌نین ائتنیک وارث‌لری اولموشلار.
میلاددان قاباق II مین ایللیگین اورتا‌لاریندا میدیانین بیر حیصه‌سی – محض ایندیکی ایران آذربایجانی‌نین اراضی‌سینی احاطه ائدن، منبع‌لرده کیچیک میدیا آدی ایله آدلانان حیصه‌سی اهالی‌نین ائتنیک منسوبیتینه گؤره بؤیوک میدیا‌دان آیریلیر. غ. غیبوللایئف قید ائدیر کی، بو آذربایجان اراضی‌سینده قاباقکی عصرلرده گئتمیش ائتنیک پروسئسین نتیجه‌سی ایدی: ماننا‌لار، مادای‌لار، کاس‌لار و باشقا قدیم ائتنوس‌لار اساسیندا آذربایجاندا یئنی ائتنوس فورمالاشمیشدی. میلاددان قاباق IV عصردن سونرا کیچیک میدیا اؤلکه‌سی و خالقی آتروپاتئنا آدلاندیریلیر. VI عصره عایید دربند قالا دیواریندا ائپیقرافیک عابیده‌ده آتورپاتکان آدی‌نین یازیلماسی اؤزلوگونده گؤستریر کی، آتارپاتکان بو اؤلکه‌نین رسمی آدی ایدی. لاکین یئرلی اهالی‌نین بو آدی نئجه تلفظ ائتدیگینی بیلمیریک. بوراسی معلوم‌دور کی، آرتیق VII عصرده عرب مؤلف‌لری بو آدی آذربایجان کیمی یازیردیلار.
بونونلا بئله بیر دوگون آچیلمامیش قالیر: بیر طرفدن میلاددان قاباق III - II عصرلرده یاشامیش آنتیک مؤلف پلینی یازیر کی، آتروپاتئن چارلیغی هله هخامنیشی‌‌لر سولاله‌سی‌نین واختیندان قالمیشدیر. دیگر طرفدن تاریخ‌شناسلیقدا ― آذربایجان آدی ماکئدونیالی ایسگندره قارشی هخامنیشی اوردوسونون باشچیلاریندان بیری اولموش آتروپاتین آدی ایله علاقه‌لندیریلیر.
مادالی‌لارین ایشغالی، ایران آذربایجانی تورپاقلاری‌نین اوزون مدت عرضینده مادا دؤولتی‌نین، سونرا ایسه مادا ساتراپ‌لیغی‌نین ترکیبینده اولماسی، هله هخامنیشی حاکمیتینه قدرکی دؤورده بورادا مادا ائتنیک ائلئمئنت‌لری‌نین گئنیش صورتده مسکونلاشماسی سایه‌سینده بو اراضیده تدریجا یئنی ائتنیک بیرلیگین اساس‌لاری تشککول تاپماغا باشلادی. بو ائتنیک بیرلیگی مادا - آتروپاتئنا خالقی آدلاندیرماق اولار. منبع‌لرده اونلار مادالی، آتروپاتئنالی آدلانیردیلار. مادا ایشغالیندان سونرا ماننا مادانین ترکیب حیصه‌سی، «کیچیک مادا» کیمی قبول ائدیلیردی. مادا-آتروپاتئنا اونو احاطه ائدن خالقلارین تصورونده بؤیوک مادانین بیر قیسمی، اؤلکه‌نین اهالی‌سی ایسه مادالی‌لار کیمی قاورانیلیردی. منبع‌لرین اکثریتینده آتروپاتئنا مادانین بیر قیسمی حساب اولونور. مثلا، ایسترابون کیمی معلومات‌لی بیر مؤلف آتروپاتئنانی ساده‌جه اولا‌راق «میدیا» آدلاندیریر. تاتسیت ده اؤلکه‌نی بو جور آدلاندیریردی. گؤرونور، «مادا» اؤلکه‌نین رسمی آدی ایدی. خیلی سونرا‌لار دا همین دیاری بو جور آدلاندیریردیلار. I دارانین (داریوش اول) یازیسیندا، آنتیک مؤلف‌لرده (ایسترابون، پلینی و بیر چوخ باشقا‌لاری) و دیگر منبع‌لرده ایران آذربایجانی‌نین اهالی‌سی «مادالی‌لار» آدلاندیریلیردیلار.
«مادا» و «آتروپاتئنا»، هابئله «مادالی» و «آتروپاتئنالی» اصطلاح‌لاری عصرلر بویو چوخ زامان بیر- بیرینی عوض ائدن اصطلاح‌لار کیمی ایشلنمیشدیر. بو، ائرکن اورتا عصرلر دؤورونده بیر سیرا منبع‌لرده داها عیانی صورتده ایزله‌نیلیر. بو باخیمدان مشهور روستمین نومونه‌سی خصوصیله ماراقلی‌دیر. VII عصرین ائرمنی مؤلفی سئبئوس روستمی گاه آسخاره ماراؤ-این (مادالی‌لار اؤلکه‌سی‌نین) سرکرده‌سی، گاه دا آترپاتکانین (آتروپاتئنانین) کنیازی آدلاندیریر. المسعودیده عرب‌لرله دؤیوشده هلاک اولموش همین روستم «ال-آذری»، یعنی آذری آدلاندیریلیر، بو ایسه سون نتیجه‌ده ائله «آذربایجان‌لی» دئمکدیر. تاریخ‌شناسلیقدا آتروپاتئن‌لی‌لرین ایران دیللی اولماسی باره‌ده مختلیف دؤورلرده فرق‌لی فکرلر سؤیلنمیشدیر. لاکین سونراکی آراشدیرما‌لار بوتون بو فکرلرین اساس‌سیز اولدوغونو اورتایا چیخارمیشدیر. غ. غیبوللایئف آذربایجان تورک‌لری‌نین تشککولو تاریخیندن آدلی اثرینده یازیر: «. . . گویا «کاسپی»، «زاقر- ائلام»، «هورری» و س. دیل‌لرینده دانیشمیش ماننا‌لار ایران دیللی میدیالی‌لار طرفیندن آسیمیلاسیا ائدیلمیش و میلاددان قاباق IV عصردن سونرا ایران دیللی آتروپاتئن خالقی یارانمیش، XI-XII عصرلردن سونرا ایسه تورکلشمیشلر. لاکین سونراکی آراشدیرما‌لار ماننا‌لارین و مادای‌لارین تورک منشالی اولدوغونو گؤسترن دانیلماز ثبوت‌لاری اورتایا چیخاردی. اگر بو بئله‌دیرسه، اوندا تورک ماننا‌لارین و مادای‌لارین اساسیندا ایران دیللی یوخ، ائله تورک دیللی آتروپاتئن خالقی یارانا بیلردی».
آتروپات ایران دیللی خالقا منسوب آدام دئییلدی. ایسترابون آچیق یازیر کی، آتروپات میدیالی ایدی. میدیالی ایسه فارس دئییل. دئمه‌لی، آتروپات اصلینده آتارپات، یاخود آدارباد آدی‌نین قدیم یونانجا یازیلیش فورماسیدیر. بونو IX عصر عرب جغرافیاشوناسی ابن الفقیهین همین آدی آدارباد (آدزاربادز) کیمی یازماسی دا گؤستریر. ابن الفقیهه گؤره آداربادین آتاسی‌نین آدی ایران، باباسی‌نین آدی آسواد ایمیش. مؤلفین ایران کیمی یازدیغی آد اصلینده ائران، یاخود آراندیر. مؤلف ساده‌جه اولا‌راق بو شخص آدینی تانیش اولدوغو ایران آدی ایله قاریشدیرمیشدیر. تورکجه ائرن، ارن – ایگید، جسور دئمکدیر. آسواد شخص آدی ایسه تورک منشالی آسبات آدی‌نین فونئتیک شکلی‌دیر. بو آد تورکجه آس – التیفات‌لی، مرحمت‌لی، نوازیش‌لی، عزیز، یاخود آس، ائس – عقل‌لی، ذکالی و بات – باها‌دیر سؤزلریندن عبارت‌دیر. بو آدین ایکینجی کومپونئنتی (ترکیب حیصه‌سی) اولان «بات» سؤزو قدیم تورک منشالی‌دیر. اورتا آسیادا ائفتالیت (آغ هون) دؤولتی‌نین IV عصرده باشچی‌سی قرومبات، VI عصرده بولقار خانی کوربات (اصلینده کوربات، تورکجه کور – سبات‌لی، مغرور و بات سؤزلریندن) و باشقا شخص آدلاریندا بو سؤز واردیر. دئمه‌لی، آتروپاتین منسوب اولدوغو نسیل میدیانین آدقویما عنعنه‌لرینی داوام ائتدیریردی.X عصر عرب جغرافیاشوناسی المقدسی آتروپاتین آتاسی‌نین آدینی بئیواراسیف باباسی‌نین آدینی ایسه اسواد (یعنی آسپاد) کیمی قید ائدیر. غ. غیبوللایئف قید ائدیر کی، بیواراسیف کیمی یازیلمیش آد افراسیاب آدی‌نین تحریفی‌دیر. ابن خوردادبئه جنزه - ابرویزین شهری ایفاده‌سینی ایشله‌دیر. احتیمال کی، بو ایفاده‌ده بعضی تدقیقاتچی‌لارین یازدیغی کیمی فارس منشالی پرویز یوخ، تورک منشالی بیواراسیف شخص آدی‌نین تحریفی اولان ابرویز آدینی گؤرمک لازیم‌دیر. اورتا فارس دیلینه عایید بیر منبع‌ده دئییلیر کی، آتروپاتاکانین پایتاختینی ائران قوشناسپ تیکمیشدیر. بو قیمت‌لی فاکت آتروپاتین آتاسی ایرانین اصلینده ائرن، ارن، ائران اولماسی حاققیندا یوخاریداکی عالیم‌لر طرفیندن ایره‌لی سورولن فیکری تصدیقله‌ییر. منبع‌لردن معلوم‌دور کی، آتروپاتئنانین پایتاختی گنجک شهری ایدی. فارس دیلینده‌کی منبع‌ده ایسه گؤستریلیر کی، آدورباداقان طرفده قنزک شهرینی توران‌لی افراسیاب تیکمیشدیر. بورا‌دان بئله نتیجه آلینیر کی، گنجک شهرینی آتروپاتین دده - باباسی پایتاخت ائتمیشدیر و بو نسیل تورک منشالی ایدی. اولا بیلر کی، بیواراسیف حقیقتا تاریخی شخصیت‌دیر کی، بو دا تورک‌لرده بربایس (بی و بارس – ببیر سؤزلریندن) و تورکجه ایپ – باجاریق‌لی، ماهیر، فراست‌لی سؤزلریندن عبارت‌دیر.
ابن خوردادبئه اود مبداینی آزرجوشناس کیمی قید ائدیر. غ. غیبوللایئف ایسه قید ائدیر کی، بو آد اصلینده ائرانچوشناس اولمالی‌دیر، چونکی بو معلوماتدا کاتیب‌لرین سهوی اوزوندن ائران سؤزو آذر کیمی گئتمیشدیر. گنجه توپونیمی ایسه ساک‌لارلا باغلی گنجک ائتنونیمیندن یارانمیشدیر. آتروپاتئنانین باش اود مبدایی بو شهرده یئرلشیردی و اونو 623 - جو ایلده بیزانس ایمپئراتورو ایراک‌لی داغیتمیشدیر. دئییلن‌لردن آیدین اولور کی، ایران آذربایجانیندا گنجه شهرینی آتروپاتین آتاسی ارن پایتاخت ائتمیشدیر. بو آدین ایکینجی حیصه‌سی اولان قوشناسپ سؤزونو تدقیقاتچی‌لار فارس سؤزو ساییرلار. آمما متخصص‌لر قید ائدیرلر کی، بو آدین «آسب» حیصه‌سی‌نین میدیادا میلاددان قاباق VIII عصره عایید اولان کونداشپی و کوشتاشپی شخص آدلاری‌نین سونلارینداکی «آشپی» کومپونئنتی ایله عینی‌لیگی گؤز قاباغیندا‌دیر. ن. و . پیقولئوسکایا قوشناسب سؤزونو حربی آدام‌لار کیمی معنالاندیرمیشدیر.
آتروپات شخص آدی احتیمال کی، ایران منشالی‌دیر، هیندیستاندا آتش‌پرست‌لرده روحانی شخص‌لرین آتورپات آدلانماسی معلوم‌دور. گؤرونور، بو آدین یارانماسی قازاکا‌داکی اود معبدی ایله علاقه‌داردیر، چونکی یوخاریداکی معلومات‌دان گؤروندو کی، گنجه شهرینی آتروپاتین آتاسی، یا باباسی پایتاخت ائتمیشدیر. بلکه ده آتروپاتین دده - بابا‌لاری بو اود معبدی‌نین باش کاهین‌لری ایدیلر. اونا گؤره ده اوشاغا آتارپات آدی قویا بیلردیلر. لاکین نظره آلینمالی‌دیر کی، منشأ‌جه آتش‌پرست‌لیک فارس‌لاردان یوخ، تورک‌لرین دینی ایدی. اود معبدی‌نین آتروپات‌لاردا یئرلشمه‌سی ده بونو گؤستریر. آتروپاتئنانین شخص آدلاری و توپونیم‌لری حاققیندا معلومات جزئی‌دیر. لاکین دؤوروموزه چاتان جزئی نمونه‌لری ده محض قدیم تورک دیلی واسیطه‌سیله ایضاح ائتمک مومکون اولموشدور.
