آلبان آرشاکی تایفاسی
آلبان آرشاکی‌لری- قافقاز آلبانیاسینی میلادی تاریخله I عصردن 510 - جو ایله‌دک اداره ائتمیش حؤکمدار سولاله‌سیدیر.
میلادین I عصرینده حاکمیته گلن آلبان آرشاکی‌لری VI عصره کیمی - «آلبان مطلقیتی ساسانی‌لر طرفیندن لغو اولونانا و اؤلکه ساسانی جانیشین‌لرینه وئریلنه‌دک» داوام گتیره بیلدیلر. مویسئی کالانکات‌لی‌نین تقدیم ائتدیگی سیاهی‌دا آرشاکی‌لر سولاله‌سیندن اولان اون آلبان حؤکمداری‌نین آدی چکیلیر: «آران»دان آرشاکی‌لرین بؤیوک نسلیندن اولان جسور واچاقان»ادک اؤتن گون‌لرین سایی معلوم دئییل‌دیر. آلبانیانی اداره ائدن حؤکمدارلارین آدلاری سیرا اوزره بئله‌دیر: I جسور واچاقان، واچئ، اورنایر، II واچاقان، میهراوان، ساتای، آسای، یئسواگئن، واچئ و نهایت، III مؤمن واچاقان. سیاهی‌دان آیدین اولور کی، آران آرشاکی‌لردن اولماییب؛ گؤرونور، پارفیا (پارت) آرشاکی‌لری‌نین بیر قولو اولان بو سولاله‌نین نماینده‌لری اؤلکه‌ده‌کی یئرلی سولاله‌نی عوض ائتمیشدیر.
سیاهی‌دان گؤروندویو کیمی، آلبانیانین ایلک آرشاکی حؤکمداری میلادین I عصرینده حاکمیته گلن I جسور واچاقان اولموشدور. بئله گومان ائتمک اولار کی، واچاقانین سلف‌لری اولان یئرلی حؤکمدارلار آلبانیانین بوتون ولایت‌لرینه صاحب دئییلدیلر. محض I واچاقان اؤلکه‌نی بیرلشدیرمه‌یه و مرکزلشمیش دؤولت یاراتماغا موفق اولموشدو. اونون نه اؤزو، نه ده واریثی I واچئ حاققیندا باشقا معلومات یوخدور. اورنایرین حاکمیت ایللری دقیق معلوم دئییل. مویسئی کالانکات‌لی‌نین معلوماتینا گؤره، اورنایر ساسانی شاهنشاهی II شاپورون (309-379)، بیزانس ایمپئراتورو بؤیوک کونستانتی‌نین (337-361)، ائله‌جه ده آرمینی حؤکمدارلاری III تریداتین (287-330)، تیقرانین (338-345)، آرشاکین (345-367) و پاپین (370-374) معاصری اولوب. منبع‌لرده اونون آدی ایلک دفعه 313- جو ایلده، آلبان اعیانلاری ایله بیرلیکده خریستیان‌لیغی قبول ائتمه‌سی مناسبتیله چکیلمیشدیر. اونونلا باغلی سون معلومات 371- جی ایلده باش وئرمیش دزیراو دؤیوشو ایله باغلی‌دیر. بئله‌لیکله، اورنایرین حاکمیت باشیندا ان آزی 313- جو ایلدن 371- جی ایله کیمی اولدوغو گومان ائدیلیر.
آلبان تاریخچی‌سی مویسئی کالانکات‌لی اونو «بؤیوک محاربه‌لرده [سلف‌لری‌نین] شان‌لی آدینا وارث چیخا‌راق، آرمینیانین ایچری‌لرینده غلبه بایراغی سانجان رشادت‌لی ار» آدلاندیریر.
اورنایرین داخیلی سیاستینده اساس یئرلردن بیرینی بوت‌پرست‌لیکله مبارزه، خریستیانلیغین دؤولت دینینه چئوریلمه‌سی، کیلسه‌نین تورپاقلا تامین اولونماسی، ایلکین بهرین کیلسه‌یه آیریلماسی توتور. حؤکمدارین، سارای آدام‌لاری‌نین، اعیانلارین و آلبانیا اهالی‌سی‌نین بیر حیصه‌سی‌نین قبول ائتدیک‌لری خریستیان‌لیق تشککول تاپان فئودال مدنیتی‌نین ایدئولوژی اساسی اولدو. اهالی‌نین بیر حیصه‌سی ایسه اؤز کؤهنه بوت‌پرست اینام‌لارینا، بیر حیصه‌سی ایسه مزدکیزمه - آتش‌پرست‌لییه صادق قالدی.
اورنایردان سونرا منبع‌لرده آلبان آرشاکی‌لریندن یئسواگئن حاققیندا معلومات وار. اونون دؤورونده کؤهنه الیفبانین تکمیللشدیریلمه‌سی یولو ایله یئنی آلبان یازی‌سی یاراندی. بو باره‌ده مویسئی کالانکات‌لی، ائله‌جه ده V - VIII عصرلرین آرمینی مؤلف‌لری کوریون، مووسئس خورئن‌لی خبر وئریرلر. تعلیم- تدریسین تشکیلی‌نین یئسواگئن طرفیندن حیاتا کئچیریلمیش فورماسی خصوصی ماراق دوغورور.
444جو ایلده یئسواگئنین ساسانی شاهنشاهی II یزدیگردین باجی‌سیندان اولان اوغلو II واچئ حؤکمدار اعلان ائدیلدی. مویسئی کالانکات‌لی‌نین معلوماتینا گؤره بو آلبان حؤکمداری ساسانی شاهنشاهی پؤروزون (پرویزین) امری ایله اونون دؤورونده دؤولتین پایتاختی اولموش پؤروزاباد (پارتاو- برده)1 شهرینی سالدیردی. پایتاختین قبه‌له‌دن برده‌یه کؤچورولمه‌سی خاریجی- سیاسی دییشیک‌لیک‌لرله، تورک دیللی کؤچری‌لرین تئز- تئز باش وئرن باسقینلاری ایله باغلی ایدی؛ محض بو، اؤلکه‌نین مدنی- سیاسی مرکزی‌نین کورون سول ساحلیندن ساغ ساحلینه کئچیریلمه‌سینه سبب اولور.
II واچی‌نین حاکمیت ایللری ساسانی‌لر علیهینه باش وئرن خالق آزادلیق حرکاتلاری ایله علامتدار اولدو. بونلاردان جنوبی قافقاز خالقلاری‌نین 450-451- جی ایللرده ائرمنی سرکرده‌سی واردان مامیکونیانین باشچیلیغی ایله قالدیردیقلاری عصیانی، ائله‌جه ده 457- 463- جو ایللرده II واچی‌نین اؤزونون رهبرلیگی ایله بلاواسیطه آلبانیادا باش قالدیران آزادلیق حرکاتینی گؤسترمک اولار. آلبانلاری و باشقا قافقاز خالقلارینی بو عصیانا سؤوق ائدن اساس عامل ساسانی‌لرین اقتصادی، سیاسی و مدنی- ایدئولوژی بویوندوروغو اولموشدو.
منبع‌لرین معلوماتیندان گؤرونور کی، ساسانی اصول- اداره‌سی‌نین آلبانیا، آرمینیا و ایبئریا‌داکی خریستیان تبعه‌لرینه مناسبتده آپاردیغی سیاست ثابت اولمامیش، دایم دییشیک‌لیک‌لره اوغرادی. خریستیانلار روما ایمپئریاسیندا تعقیب‌لره معروض قالدیقدا ساسانی شاه‌لاری اونلارا حمایه‌دارلیق ائتمیش، خریستیانلارین سیماسیندا رومالی‌لارا قارشی آرخا جبهه‌ده متفق قازانماق اومیدی ایله اونلاری اؤز اراضی‌لرینده هوسله قبول ائتمیشدیلر. خریستیانلیغین غلبه‌سی، اونون شرقی روما ایمپئریاسیندا، همچنین آلبانیا، آرمینیا و ایبئریادا دؤولت دینینه چئوریلمه‌سی ایله ساسانی‌لر ایمپئریاسیندا خریستیانلارا مناسبت دییشدی. ساسانی شاه‌لاری معتدل طریقت‌لره منسوب اولان خریستیانلاری تعقیب ائتمه‌یه، ائله‌جه ده اؤز یئرلرینده رسمی کیلسه ایله مبارزه آپاران مختلیف طریقت‌لری مدافعه ائتمه‌یه باشلادیلار. قونشولوقدا سیاسی و دینی جهتدن ساسانی‌لره دوشمن، لاکین روما ایمپئریاسی ایله همدین اؤلکه‌نین اولماسی هم شیمال‌دان، هم ده غرب‌دن مؤحکملندیریلمیش طبیعی سرحدلری اولمایان بو اؤلکه‌نی همین استقامت‌لردن دایم تهلوکه‌یه معروض قویوردو.
428جی ایلده ساسانی‌لر آرمینیادا حؤکمدار حاکمیتینی لغو ائدیب، اونو ایمپئریانین ایالت‌لریندن بیرینه چئویردیلر. همین دؤورده آلبانیا معین سیاسی موستقیل‌لیگینی ساخلایا بیلمیش واسسال1 اؤلکه ایدی. دونیوی فئودال‌لارین و روحانی‌لرین مستثنا حقوقلاری، ائله‌جه ده آلبان آرشاکی‌لری‌نین سیماسیندا داخیلی، بعضا ده خاریجی سیاست یورودن حؤکمدار حاکمیتی ساخلانمیشدی.
لاکین آلبان حؤکمدارلاری‌نین سئپاراتچی‌لیغی مرکزی حاکمیتی ناراحات ائدیردی. V عصرین اورتا‌لاریندا شیمالی قافقاز کؤچری‌لری‌نین آرتماقدا اولان باسقینلاریندان، ائله‌جه ده بیزانسین آتیللا ایله محاربه‌یه و کیلسه موناقیشه‌لرینه جلب اولونماسیندان استفاده ائدن ساسانی‌لر قافقاز خالقلاری‌نین مقاومتینه و موستقیل‌لیگینه همیشه‌لیک سون قویماق، آلبانیا و ایبئریانی دا اؤز ایالت‌لرینه چئویرمک اوچون آچیق و قطعی تدبیرلره ال آتدیلار. هر شئیدن اول II یزدیگرد (438-457) جنوبی قافقازلی‌لارین حربی قوه‌لرینی ایمپئریانین شیمال- شرق حدودلارینا - هونلارلا مبارزه‌یه سفربر ائده‌رک، بونونلا اونلارین مقاومتینی ضعیفلتدی.
II یزدیگرد وئرگی سیاستینی ده دییشدی. اهالی‌نین عمومی سیاهییا آلینماسی و اوزه‌رینه وئرگی قویولا‌جاق هر شئیین قیدیات‌دان کئچیریلمه‌سی نتیجه‌سینده وئرگی‌لر خیلی درجه‌ده آرتدی. کندلیلرله یاناشی، شهر اهالی‌سی، ائله‌جه ده اول‌لر آزات‌لار زومره‌سی ایله بیر توتولان و یالنیز تورپاق وئرگی‌سی وئرن روحانی‌لر ده آغیر وئرگی ایله یوکلندیلر.
اکیلیب- اکیلممه‌سیندن آسیلی اولمایا‌راق بوتون اکینه یارارلی ساحه‌لره وئرگی قویولدو. خزرین غرب ساحلینده اوجالدیلان بئش سیرا مدافعه خطی‌نین تیکینتی‌سی ده تامامیله آلبانیا اهالی‌سی اوزه‌رینه دوشدو. مویسئی کالانکات‌لی یازیردی: «قافقاز داغلاری ایله بؤیوک شرق (خزر) دنیزی آراسینداکی مؤحتشم تیکینتی اوچون اینشاآتچی‌لار توپلایان و مختلیف ماتئریال آرایان ساسانی شاه‌لاری اؤلکه‌میزی طاقتدن سالمیشدیلار».
بو تدبیرلرله یاناشی ساسانی‌لر جنوبی قافقاز خالقلارینی، او جمله‌دن آلبانلاری زورلا آتش‌پرست‌لییه چئویرمک یولو ایله اونلارین مدنی- ایدئولوژی آسسیمیلاسیاسینا نایل اولماغا چالیشیردیلار. اعتیقاد مسئله‌سی یالنیز دینی ماهیت داشیمیردی، بو همچنین مهم سیاسی اهمیته مالیک مسئله ایدی. دینی آسسیمیلاسیاسی‌نین اساس مقصدی مرکزین سیاسی حاکمیتینی مؤحکملندیرمک، تابع اولمایان خالقلارین تام اطاعتکارلیغینی تامین ائتمک، اونلاری اؤز موستقیل‌لیک‌لری اوغروندا آپاردیقلاری مبارزه‌ده کؤمک اومدوقلاری بیزانس‌دان آییرماق ایدی.
II یزدیگردین گؤردویو بوتون بو اقتصادی و سیاسی تدبیرلر 450-451- جی ایللرده باش وئرن آنتی - ساسانی حرکاتینا سبب اولدو؛ بونون اوچون اساس بهانه جنوبی قافقازا گؤندریلمیش یئددی یوز آتش‌پرستین (اونلاردان اوچ یوزو آلبانیا اوچون نظرده توتولموشدو) خریستیانلیغین کؤکونو کسمک و آتش‌پرستلیگی یایماق جهدلری اولموشدو.
آرمینیا و ایبئریایا نسبتا آلبانیادا عصیان داها آغیر شرایطده کئچیردی. پایتاکاران شهرینده ساسانی سلاح‌لی قوه‌لری جمع‌لنمیشدی. چولا اراضی‌سینده هونلارا قارشی یوروش‌دن قاییتمیش اون مین ساسانی آتلی‌سی یئرلشمیشدی. ساسانی‌لر اونلارین کؤمکیله گورجوستان و آلبانیادا باش قالدیرمیش عصیانی ضعیفلتمک، آرمینیا‌داکی حرکاتی بوغماق ایستییردیلر.
II یزدیگرد طرفیندن شاه سارایینا چاغیریلا‌راق اورادا گیروو کیمی ساخلانیلان و مزدکیزمی قبول ائتمه‌یه مجبور ائدیلن آلبان حؤکمداری II واچئ عصیانچی‌لاری آچیق شکیلده مدافعه ائده بیلمزدی. آلبانیا‌داکی عصیانا اؤلکه‌نین جنوبی قافقاز خالقلاری‌نین آزادلیق حرکاتینا باشچی‌لیق ائدن، حربی عملیاتین عمومی ایستراتئژی پلانینی حاضرلایان واردان مامیکونیانلا سیخ علاقه ساخلایان اؤلکه پاتریارخی - کاتولیکوسو و هازاراپئتی-وزیری رهبرلیک ائدیردی.
450- جی ایلده آلبان حؤکمدارلاری‌نین قیش ایقامتگاهی اولان خالخال شهری یاخینلیغیندا (معاصر قازاخ زوناسی) عصیانچی‌لارلا ساسانی قوشونلاری آراسیندا دؤیوش باش وئردی. بو دؤیوش ساسانی قوشونلاری‌نین تام مغلوبیتی ایله باشا چاتدی. بو غلبه‌دن سونرا ساسانی‌لرین آلبانیادا توتدوقلاری قالا و شهرلره هجوم چکن آلبانلارین، آرمینیالی‌لرین و ایبئرلرین متفق قوشونلاری داها سونرا «هون کئچیدینه» دوغرو بیرگه یوروش ائتدیلر. اونلار II یزدیگرد طرفیندن تیکیلن قالانی داغیدا‌راق بورا‌داکی ساسانی قارنیزونونو1 محو ائتدیلر و آلبان حؤکمدار نسلیندن اولان بیر کنیازی کئچیدین کومئندانتی تعیین ائتدیلر. هونلارین اؤلکه‌سینه و باشقا شیمالی قافقاز تورپاقلارینا گئدیب، فارس‌لارا2 قارشی اتفاق باغلاماق دا اونا حواله ائدیلدی. هونلار کؤمک رد ائتدیلر. بو زامان ائفتالیت‌لرله محاربه‌ده اودوزان ساسانی شاهنشاهی II یزدیگرد اورتا آسیا‌دان کتئسیفونا قاییتدی. بیزانس‌لی‌لارین جنوبی قافقاز خریستیانلاری‌نین ایشینه قاریشمادیغینا امین اولان II یزدیگرد عصیانی زور گوجونه بوغماق قرارینا گله‌رک، میهر-نئرسئسی بؤیوک اوردو و چوخسای‌لی فیل‌لرله اورا گؤندردی. آلبانیا، آرمینیا و گورجوستان‌داکی عصیانچی‌لاردان بیر چوخونو باهالی هدیه‌لر و وعدلرله عصیاندان یاییندیرماق مومکون اولدو. فئودال‌لارین چوخو اؤز یئرلرینه قاییتدیلار. فارس‌لار «واردان مامیکونیانلا آلبانیا و گورجوستان آراسیندا چوخ مهارتله باغلانمیش اتفاق موقاویله‌سینی پوزماغا» موفق اولدولار. 451- جی ایل ایونون (ژوئن) 3-ده آرتاز ولایتینده‌کی آوارایر دوزونده (ایندیکی ماکو ایله خوی آراسیندا) فارس‌لارلا عصیانچی‌لار آراسینداکی مشهور دؤیوش عصیانچی‌لارین آغیر مغلوبیتی ایله باشا چاتدی.
عموم‌قافقاز آنتی‌ساسانی عصیانی یاتیریلدیق‌دان آز سونرا، 457-463- جو ایللرده آلبان خالقی‌نین ساسانی‌لره قارشی چئوریلمیش ان بؤیوک عصیانی باش وئردی. عصیانا حؤکمدار II واچئ اؤزو باشچی‌لیق ائدیردی. 450-451- جی ایللر عصیانیندان سونرا هئچ بیر گذشته گئتمه‌ین ساسانی شاهی II یزدیگرد آلبانلارین ان واجیب طلب‌لرینی بئله اؤده‌مک ایستمه‌دی.
457- جی ایلده II یزدیگرد وفات ائتدی؛ اونون اؤلومو ساسانی خاندانیندا حاکمیت اوغروندا مبارزه‌نی کسکینلشدیردی. بوندان استفاده ائدن II واچئ فارس‌لارا قارشی چیخدی. بو چیخیش ایلک نؤوبه‌ده اؤزونو II واچی‌نین مجبوری صورتده قبول ائتدیگی زردوشتولوک‌دن ال چکمه‌سینده گؤستردی.
459- جو ایلده ساسانی تاختیندا پئروز (459-484) اوتوردو. اونون دؤورونده تبعه‌لرین اونسوز دا آغیر اولان وضعیتی اوزونمدت‌لی قوراق‌لیق، قیت‌لیق (قحطلیک) و پئروزون خاریجی محاربه‌لری نتیجه‌سینده داها دا آغیرلاشدی.
بوتون بونلار آلبانیادا ناراضی‌لیغا و آراسی‌کسیلمز عصیانلارا سبب اولدو. ائرمنی تاریخچی‌سی یئقیشئنین دئدیگی کیمی، ساسانی دؤولتینده موقطعی اولا‌راق یارانمیش امین-آمان‌لیق 459- جو ایلده «آلبان حؤکمداری‌نین تابع اولماق‌دان قطعی امتناع ائتمه‌سی ایله» پوزولدو. چولا کئچیدینی اله کئچیرن آلبان عصیانچی‌لاری ماسکوت‌لارین قوشونلارینی اؤلکه‌یه بوراخا‌راق، بؤیوک قافقازین اون بیر «حؤکمداری» ایله اتفاق باغلادیلار و اونلارین کؤمکیله آلبانیایا سوخولان ساسانی قوشونلاری ایله ایکی ایل اوغورلو حربی عملیات‌لار آپاردیلار. فارس‌لارین واچئ ایله دفعه‌لرله دانیشیقلارا گیرمک جهدلری هئچ بیر نتیجه وئرمه‌دی. اوندا پؤروز بؤیوک موزدلا توتدوغو هونلاری – اون‌اوقورلاری کؤمکه چاغیردی. آلان قاپی‌سیندان آلبانیایا سوخولان هونلار 462- جی ایلده آلبانلارلا دؤیوشه گیردیلر، بوتون ایلی آلبان حؤکمداری ایله ووروشدولار. واچی‌نین قوشونلاری‌نین آزالماسینا و دآغیلماسینا باخمایا‌راق هونلار اونو تابع ائده بیلمه‌دیلر.
بو محاربه ساسانی اوردوسونون موزدلو دؤیوشچولری اولان اون‌اوقورلار اوچون ده چوخ اوغورسوز اولدو. اونلارین بیر قیسمی دؤیوش مئیدانیندا، دیگرلری خسته‌لیک‌لردن هلاک اولدو.
آلبانیادا 457- جی ایلده باشلایان بو عصیان یالنیز 463- جو ایلده یاتیریلدی. ساسانی‌لرین اؤلکه‌دکی مؤوقعی یئنیدن مؤحکملندی، II واچئ تاخت- تاج‌دان امتناع ائتدی، آرشاکی‌لر سولاله‌سی‌نین حاکمیتینه 30 ایللیک آرا وئریلدی؛ اؤلکه‌نی ساسانی‌لرین جانیشینی - مرزبان اداره ائتمه‌یه باشلادی.
مویسئی کالانکات‌لی یئپیسکوپ (اسقف) قوتون حاکمیتدن اوزاقلاشدیریلمیش واچی‌یه گؤندردیگی مدحیه- مکتوبوندان گتیردیگی پارچادا سیاسی حاکمیتینی ایتیرمیش اؤلکه‌نین دینی‌نین الدن وئریلمه‌دیگینی خصوصی قید ائده‌رک یازیردی: «سنین اؤلکه‌نین دوغما دینی حفظ اولونموش، بؤیوک کیلسه‌لر سالامات، کیچیک کیلسه‌لر امین- آمان‌لیقدا، روحانی‌لر عبادت‌لرده، قوربانلار محراب‌لاردا قالمیشدیر».
484- جو ایلده شاهنشاه والارش (484-488) ساسانی حؤکمداری اعلان ائدیلدی. ایمپئریا اراضی‌سینده حؤکم سورن آغیر سیاسی و اقتصادی وضعیت محاربه نتیجه‌سینده دآغیلمیش کندلی تصرفاتینی برپا ائتمه‌یه چالیشان والارشی اونون سلف‌لری‌نین جنوبی قافقازدا حیاتا کئچیردیک‌لری دینی تعقیب سیاستینه سون قویماغا و قافقاز خالقلاری ایله صلح باغلاماغا مجبور ائتدی. نوارساق کندینده عصیانچی‌لارین تقدیم ائتدیگی شرط‌لرله باغلانمیش بو صلح موقاویله‌سینه گؤره ساسانی حکومتی آلبانیا، آرمینیا و گورجوستاندا خیلی گذشت‌لره یول وئردی، آلبانیادا آرشاکی‌لر سولاله‌سی‌نین حاکمیتی یئنیدن برپا ائدیلدی. آلبان حؤکمداری‌نین داخیلی اداره‌چی‌لیکده موستقیل‌لیگی تانیندی. دین و اعتقاد آزادلیغی تامین ائدیلدی، آلبان اعیانلاری‌نین امتیازلاری برپا ائدیلدی، فئودال ناهارار نسیل‌لری‌نین هیئرآرخیا (پئدرشاهلیق) پرینسیپی توخونولماز قالدی. اؤلکه‌نین عالی حاکمی و ناهارارلارین باشچی‌سی یالنیز آلبان حؤکمداری اؤزو اولا بیلردی.
487- جی ایلده آلبان آرشاکی سولاله‌سی‌نین سونونجو نماینده‌سی، II واچی‌نین قارداشی اوغلو مؤمن لقب‌لی III واچاقان آلبان حؤکمداری اولدو. مویسئی کالانکات‌لی یازیر: «واچئ‌دن باشلایا‌راق مؤمن واچاقانا کیمی کئچن 30 ایل مدتینده آلبانیا حؤکمدارسیز قالدی. . . ». آلبان تاریخچی‌سی‌نین سؤزلرینه گؤره، «یئنیدن بیر مملکت داخیلینده بیرلشن آلبانیا ساکین‌لری حؤکمدار عائله‌سیندن جسور، مودریک، درراکه‌لی و هوندور بویلو واچاقانی سئچدیلر. آلبان حؤکمداری واچی‌نین قارداشی یزدیگردین اوغلو اولان واچاقانی ساسانی شاهی والارشین کؤمکی ایله تاختا اوتورتدولار».
مؤمن III واچاقانین حؤکمدارلیغی آلبانیانین سیاسی و مدنی- دینی دیرچه‌لیشی ایدی. او، هر شئیدن اول، اؤلکه‌ده دینی بیرلییه نایل اولماغا، خریستیانلیغین عموم‌دؤولت دینینه چئوریلمه‌سینه چالیشدی. بو مقصدله او، آتش‌پرست‌لری، بوتون بوت‌پرست طریقت‌لرینی مؤحکم تعقیب ائدیر، اونلارین کؤکونو کسیردی.III واچاقان مکتب‌لر آچیر، داغیدیلمیش کیلسه و موناستیرلاری یئنیدن قورور، یئنی‌لرینی تیکیر، کیلسه رتبه‌لرینی برپا ائدیردی. آلبانیانین موستقیل‌لیگینی مؤحکملندیرمه‌یه چالیشان III واچاقان یاد دینی- سیاسی تأثیرلره و خاریجی قوه‌لرین آسسیمیلیاتورچو سیاستینه قارشی دایانا بیله‌جک موستقیل آلبان کیلسه‌سی‌نین بؤیوک سیاسی رولونو نظره آلا‌راق، بو کیلسه‌نین لاخلامیش دایاقلارینی مؤحکملندیرمه‌یی، اونو اقتصادی جهتدن گوجلندیرمه‌یی ضروری حساب ائتدی. بو مقصدله او، آقوئن مجلیسینی توپلادی. بو مجلیس بیر طرفدن آلبان کیلسه‌سی‌نین موستقیل‌لیگی‌نین تصدیق ائدیلمه‌سینه کؤمک ائتمه‌لی، دیگر طرفدن دؤولت حاکمیتینی مؤحکملندیرمک، فئودال آزغین‌لیغینا سون قویماق، روحانی‌لری دونیوی اعیانلارلا برابرلشدیرمک، دونیوی اعیانلارین و روحانی‌لرین وئرگی اؤده‌ین زومره ایله مناسبت‌لرینی نظاملاماق، ائله‌جه ده اؤلکه‌نین سیاسی موستقیل‌لیگینی ساخلاماق و یادائللی قوه‌لرله مبارزه ائتمک مقصدیله بوتون سیلک‌لرین دینی بیرلیگینه نایل اولماق اوچون شرایط یاراتمالی ایدی.III واچاقان آلبانیادا سون آرشاکی حؤکمداری اولدو.
آلبان دؤولتی آلبان آرشاکی‌لری دؤورونده قدیم آلبانیانین عنعنه‌لرینی داوام ائتدیره‌رک، اؤزونون هئچ کسدن آسیلی اولمایان موستقیل داخیلی و بعضا ده خاریجی سیاستینی یوروتموشدور.
510- جو ایلده، ساسانی‌لر ایمپئریاسیندا وضعیت ثابت‌لشن کیمی، ساسانی شاه‌لاری آلبانیا و ایبئریادا (کارت‌لیده) یئرلی حؤکمدار سولاله‌لرینی لغو ائتدیلر. I خسرو طرفیندن کئچیریلن انضباطی اصلاحات‌لار نتیجه‌سینده ساسانی ایمپئریاسی‌نین دؤرد جانیشین‌لییه (کوستا) بولونمه‌سی تصدیق ائدیلدی. بوتون جنوبی قافقاز اؤلکه‌لری کیمی، آلبانیا دا شیمال جانیشین‌لیگی‌نین، آدورباداقان - آذربایجان دا آدلاندیریلان قافقاز کوستونون ترکیبینه داخیل ائدیلدی . بو وضعیت 628- جی ایله کیمی داوام ائتدی.
