کوتیلر
کوتیلر Kutilər آذربایجان تورک‌لری‌نین تشککولونده ایلکین و مهم رول اوینامیش قدیم تورک ائتنوسلاریندان بیریدیر.
کوتیلر آذربایجان اراضی‌سینده، اورمیا گؤلو حؤوزه‌سینده یاشامیش ائتنوس‌لاردان بیریدیر. کوتی‌لرین منشایی حاققیندا تاریخشناسلیقدا مختلیف فرضیه‌لر وار. بعضی تاریخچی‌لر کوتی‌لری ائلام دیللی، کوتی مدنیتینی ایسه ائلام مدنیتی‌نین بیر حصه‌سی ساییر، دیگرلری ایسه اونلارین قافقاز دیللی خالق اولدوقلارینی ادعا ائدیردیلر. لاکین سون تدقیقات‌لار نتیجه‌سینده کوتی‌لرین تورک دیللی تایفا اولماسی فیکری دانیلماز علمی فاکت‌لارلا ثبوتا یئتیریلمیشدیر. بو نظرینی ثبوت ائدن ان اؤنم‌لی فاکت‌لاردان ایکیسی آشاغیداکی‌لاردیر:
1. میلاددان قاباقIII مین ایللیک‌دنI مین ایلین سونونا قدر ایران آذربایجانی اراضی‌سینده آراسی کسیلمز ائتنیک ورثه‌لیگین اولماسی و میلاددان قاباقI مین ایللیگین اول‌لریندن همین اراضیده تورک منشالی ائتنوس‌لارین - ماننا‌لارین و مادای‌لارین مؤوجودلوغو.
2. کوتی‌لرین بیر حصه‌سی‌نین میلاددان قاباقI مین ایللیگین اول‌لرینده یارانمیش اورارتو اراضی‌سینده - ایندیکی تورکیه‌نین شرق بؤلگه‌لرینده، وان گؤلو حؤوزه‌سینده یاشاماسی. (منبع: ایقور میخایلوویچ دیاکونوف. میدیا تاریخی)
اورارتو چارلاری‌نین میخی الیفبا ایله میلاددان قاباقVIII-VII عصرلرده یازدیردیقلاری کیتابه‌لرده اورارتو اؤلکه‌سی‌نین آدی «بیاینی» کیمی گؤستریلمیشدیر. اورارتو آدی اونلارین اؤلکه‌سینه کناردان وئریلمه، سئمیت منشالی آددیر. بو دا معلوم‌دور کی، بیاینی کیمی یازیلمیش آد تورکیه‌نین شرقینده، وان گؤلونون آدیندا ایندیه‌دک قالمیشدیر. بیاینی توپونیمی «بیا» سؤزوندن و اورارتو دیلینده یئر آدلارینا علاوه اولونان «-اینی» شکیلچی‌سیندن عبارت‌دیر. ایندیدک تدقیقاتچی‌لار بیاینی آدی‌نین معناسینی آچا بیلمیردیلر. حالبوکی اؤلکه بیا آدلانمیش گؤلون آدینی داشیمیشدیر. گؤلون آدی ایسه قدیم تورک دیلینده «بیا» – «سو» دئمکدیر. همچینین ماننا و میدیا اراضی‌سینده ده «بیا»، «بوا» سؤزو ایله باغلی توپونیم‌لر معلوم‌دور. آلتایدا ایندی ده بیر چوخ هیدرونیم‌لرده «بیا»، «بوا» سؤزو قورونموشدور. دئمه‌لی، اولجه بو گؤل (وان گؤلو) قدیم تورک دیلینده بیا آدلانمیش، اورارتو دؤولتی میلاددان قاباقIX عصرده یاراناندان سونرا گؤلون آدی ایله اؤلکه اورارتولارین دیلینده بیاینی آدلانمیشدیر. گؤلون اصل آدی اونودولموش و یالنیز بیاینی آدی‌نین تحریفی - وان شکلینده گونوموزه کیمی ایشله‌دیلمیشدیر.
ای. ای. مئششانینوف قید ائدیر کی، اورارتو دیلینده «مو» - سو دئمکدیر. اگر آلتای دیل‌لری اوچون سجیوی اولان «ب»- «م» عوضلنمه‌سینی نظره آلساق، گومان ائتمک اولار کی، «مو» سؤزو اورارتو دیلینده «بیا» سؤزونون فونئتیک شکلی‌دیر. همچنین تاریخچی عالیم غیاث‌الدین غیبوللایئف «آذربایجان تورک‌لری‌نین تشککولو تاریخیندن» آدلی اثرینده اورارتو دیلینده‌کی تورک سؤزلرینی و همین سؤزلرین معنا‌لارینی، دیگر تورک دیل‌لرینده‌کی ائکویوالئنت‌لرینی (اکی والان، هم ارز) گؤستریر: تیاو - دئمک، دانیشماق (قدیم تورکجه‌ده تی، دی - دئمک، دانیشماق معناسیندا ایشله‌نیب)، تئرای -قایدا، معین ائتمک (قدیم تورکجه‌ده تؤره - عادت، قایدا معناسیندا ایشله‌نیب) و س. همچینین اورارتو منبع‌لرینده تورک منشالی کوئرای - تاشئ، تواراسی و باشقا توپونیم‌لر و شخص آدلاری دا چکیلیر.
اورارتو دیلینده تورک منشالی سؤزلرین اولماسی گؤستریر کی، اورارتولولار بیر تورک منشالی ائتنوسلا بلاواسیطه تماسدا اولموشلار. غ. غیبوللایئف قید ائدیر کی، بو ائتنوس کوتیلر اولا بیلردی. باشقا سؤزله، اورارتو دیلینده‌کی تورک منشالی سؤزلر کوتی‌لرین دیلیندن منیمسه‌مه‌لردیر. عمومیتله ایسه بئله منیمسه‌مه‌لر ائلام دیلینده ده واردیر:
ائلامجا ایهشی - مشعل؛ تورکجه ایشیق
ائلامجا ایکه - قارداش؛ تورکجه اکه، آکا
ائلامجا کوتی - گودمک، گؤزله‌مک؛ تورکجه گؤزله‌مک
ائلامجا کیک - گؤی؛ تورکجه گؤک، گؤی
ائلامجا شاک - اوشاق؛ تورکجه اوشاق (منبع ای. م. دیاکونوف. قدیم اؤن آسیادا دیل‌لر).
کوتی‌لرله علاقه‌دار اولا‌راق بیر مثالی دا نظردن قاچیرماق اولماز. غ. غیبوللایئف «قدیم تورک‌لر و ائرمنیستان» آدلی کیتابیندا گؤستریر کی، کوتی‌لرین بیر حصه‌سی سونرا‌دان کؤچ ائده‌رک غربی آذربایجان (معاصر ائرمنیستان) اراضی‌سینده مسکونلاشمیشلار.
کوتی‌لرین شخص آدلاری‌نین اکثریتی‌نین قدیم تورک دیلی ایله آیدینلاشدیریلماسی دا کوتی‌لرین تورک کؤکلو بیر تایفا اولدوغونو ثبوت ائدن فاکت‌لارداندیر:
ایمتا - کوتی‌لرده ایلک حؤکمدارین آدی (میلاددان قاباق اونونجو عصر). شومئرجه «آم» - بو، بودور و «دا» - (اللهین) قراری ایله سؤزلریندن عبارت تئوفور آددیر. آد «بو (یعنی کؤرپه) اللهین قراری ایله‌دیر» معناسینی داشی‌ییر.
کوروم - کوتی‌لرده بیر حؤکمدارین آدی (میلاددان قاباق اونونجو عصر). شومئرلرین اور شهرلری‌نین آدام‌لاری ایچه‌ریسینده ده میلاددان قاباقIII مین ایللیکده کوروم شخص آدی معلوم‌دور. (منبع ای. م. دیاکونوف: اور شهری‌نین آدام‌لاری). دیاکونوف بو آدی سوال ایشاره‌سی ایله غم- غصه کیمی ترجمه ائدیر. لاکین بو آغلاباتان فکر دئییل، چونکی اوغلان اوشاغینا والیدئین‌لری بو جور آد وئرمزدی. احتیمال کی، آد شومئر- تورک منشالی‌دیر. قدیم تورکجه «قور» درجه و یا روتبه بیلدیرن سؤز، لیاقت‌لی، دیر، شومئرجه گوری - خئییر وئرن دئمکدیر.
ائلولومئش - کوتی‌لرده بیر حؤکمدارین آدی (میلاددان قاباق. اونونجو عصر). قید اولونمالیدیر کی، بو آدین سونوندا کاسسی‌لرین و مادای‌لارین آدلاری اوچون خاراکتئریک اولان آش- ائش سونلوغو واردیر. بونو ای. م. دیاکونوف دا قید ائتمیشدیر. احتیمال کی، شومئرلرین لوما تانری‌سی ایله باغلی آددیر.
اینیماباکئش - کوتی‌لرده بیر چارین آدی (میلاددان قاباق. اونونجو عصر). شومئرجه «اینیم» - قرارینا گؤره، سؤزونه گؤره، رایینه گؤره، «آبا(ک)» - اجداد، قوجا، آتا و «ائش» شکیلچی‌سیندن عبارت‌دیر. آد «اجدادین (آبانین) قرارینا گؤره» آنلامینی داشی‌ییر.
اینقئشوش - کوتی‌لرده بیر چارین آدی (میلاددان قاباق. اونونجو عصر). احتیمال کی، شومئرین باش تانریلاریندان بیری اولان ائنقی تانری‌سی‌نین آدیندان و شومئرجه «شوش» - آغوشونو آچدی، یاییلدی سؤزلریندن عبارت تئوفور آددیر.
غ. غیبوللایئف «آذربایجان تورک‌لری‌نین تشککولو تاریخیندن» آدلی اثرینده بیر چوخ کوتی شخص آدلاری‌نین معناسینی آچیقلاییر. ای. م. دیاکونوفون هئچ بیر شرق دیلی ایله ایضاح اولونمایان آدلار کیمی سجیه‌لندیردیگی کوتی شخص آدلاری‌نین تورک دیلی ایله ایضاح اولونماسی و لولوبی‌لر، ماننا‌لار و مادای‌لارین کوتی‌لرین سونراکی نسیل‌لری اولماسی (بونو بوتون تدقیقاتچی‌لار تصدیقله‌ییرلر) همچنین، لولوبی‌لر، ماننا‌لار و مادای‌لارین تورک کؤکلو اولما‌لاری اؤزلویونده بیرمعنالی نتیجه‌نی اورتایا قویور.
