ایسکیف تایفاسی
ایسکیف‌لر: اکثر تاریخچی‌لرین فیکرینه گؤره، ایسکیف‌لر، ساک‌لار، کیممئرلر مادا اراضی‌سینده میلاددان قاباق VIII عصردن گؤرونمه‌یه باشلامیشلار. لاکین ت. سولیمیرسکی وولقا بویو، شیمالی قافقاز و آذربایجان آرخئولوژی ماتئریال‌لارینی نظردن کئچیره‌رک، کرتمه قبیرلر مدنیتینی1 ایسکیف‌لره عایید ائتمیش و اونلارین اؤن آسیادا آزی میلاددان قاباقIX عصردن مؤوجود اولدوغو قناعتینه گلمیشدیر.
ایسکیف ائتنونیمی میلاددان قاباقVII عصر آسسور قایناقلاریندا «ایشقوزای»، «آشقوزای» شکیل‌لرینده قیده آلینمیشدیر. م. دیاکونوف گؤستریر کی، اؤن آسیایا یئنیجه گلمیش ایسکیف‌لره آسسورلار بئله آد وئره بیلمزدیلر، اودور کی بو جور آدلاندیرما اؤزونوآدلاندیرما حساب اولونمالی‌دیر. عینی زاماندا هئرودوت قید ائدیر کی، شیمالی قارا ده‌نیز ساحلی ایسکیفلری اؤزلرینی ایسکولوت آدلاندیریردیلار و یونانلارین ایشلتدیگی ایسکیف (ایسکیت) سؤزو ده بورا‌داندیر. بونلار گومان ائتمه‌یه اساس وئریر کی، ایسکولوت، ایسکیت، ایسکیف سؤزلری یونانلارین بو تایفا بیرلشمه‌سینه وئردیگی آدلاردیر و بیر کؤک‌دندیر. ایسکولوت و ایسکیت سؤزلری‌نین یاخین‌لیغی آیدیندیر؛ اسکیت (ایسکیت) و ایسکیف سؤزلرینده‌کی ت- ف فرقی یونان یازیلاری‌نین اوخونماسی ایله باغلی یارانمیشدیر. آیدینلاشدیریلمالی اولان بیر جهت ده ایسکیت و ایشقوزای (آشقوزای) سؤزلری‌نین علاقه‌سیدیر. م. دیاکونوف یونان ایسکیت (ایسکیف) سؤزونون آسسورلارین آشقوزای (ایشقوزای) سؤزوندن تؤرمه اولدوغونو، سؤزلرین اولینده‌کی «آ» و «ی» صائت‌لری‌نین آسسورلار طرفیندن آرتیریلدیغینی، آشقوزای، ایشقوزای سؤزلرینده‌کی «ز» سسی‌نین یونانلاردا د (ت) سسینه کئچدیگینی گؤسترمیشدیر. غ. غیبوللایئف م. دیاکونوفون فیکری‌نین اوولکی حیصه‌سی ایله راضی‌لاشسا دا، سس آرتیمی و سس کئچیدی مسئله‌لرینده مؤلفین سهو ائتدیگینی قید ائتمیشدیر.
گؤردوک کی، آسسور و بابیل منبع‌لری هئرودوت‌دان 200 ایل اول بو تایفا‌لاری آشقوزای، ایشقوزای آدلاندیرمیشدیر؛ بیبلیادا (اینجیلده) ایسه تایفا‌لارین آدی آشقوز شکلینده‌دیر. هئرودوتون ایشلتدیگی فورما سونرا‌لار اوخو و ترجمه زامانی تحریف ائدیلمیشدیر. ز. حسنوف ایسکیف سؤزونون قدیم یونان یازیلیش فورماسینی اطراف‌لی تدقیق ائده‌رک گؤستریر کی، بو سؤز هئرودوتدا ایسکوزئس (تک)، ایسکوزای (جمع) شکیل‌لرینده یازیلمیش، روس دیلینه ترجومه زامانی ایکی تحریفه یول وئریلمیشدیر: «ته» سس بیرلشمه‌سی ایله وئریلمه‌لی اولان سون سس «ف » ایله وئریلمیش، «و» سسی عوضینه «ی» ایشله‌دیلمیشدیر؛ نتیجه‌ده «ایسکوته» سؤزو «سکیف» کیمی فورمالاشدیریلمیشدیر. اینگیلیس دیلینده ایسکیز، تورک دیلینده ایسکیت شکلینده ثابیتلشدیریلمیشدیر. آذربایجان دیلینه روس دیلینده ایشله‌نن فورما داخیل اولموشدور. ز. حسنوفون فیکرینجه، سؤز قوز/کوز کؤکوندن و آش/اس کومپونئنتیندن (حیصه‌سیندن) دوزلمیشدیر. آش، ایش، ائش سؤزلری قدیم تورکجه‌ده «(داغی) آشماق»، «چاپماق»، «قاچماق»، «دؤیوش» معنا‌لارینی وئریر. ق. میننس آشقوزای، ایشقوزای سؤزلری‌نین اولینده‌کی «ا»، «ی» صائت‌لری‌نین سامی و ایران دیل‌لرینده سؤزون تلفظونو آسان‌لاشدیرماق اوچون آرتیریلدیغینی گومان ائتمیشدیر. ز. حسنوفون فیکرینجه، سؤزون اولینده‌کی آش، آس، ایز، ایس خصوصی آد دا اولا بیلر - ایشکوز چاری ایشپاکای آدیندا اولدوغو کیمی. ز. حسنوف بو قناعته گلمیشدیر کی، ایسکیف، ایسکیت، شکودا، آشقوز، ایشکوزای، آشکوزای سؤزلری و یونانلارین ایسکوز، تورک‌لرین ایسکیت، روس‌لارین ایسکیف، اینگیلیس‌لرین ایسکیز سؤزلری عینی معنانی ایفاده ائدیر و کؤکو قوز ائتنونیمی‌دیر.
ز. حسنوف هم ده بو قناعتده‌دیر کی، اگر ایسکیف سؤزونون اصلی «سکوز»دورسا، دئمه‌لی، او، اوغوز سؤزو ایله باغلی‌دیر. فیکرینی داوام ائتدیره‌رک قید ائدیر کی، اوغوز سؤزو تورک دیل‌لرینده مختلیف معنا‌لاردا یوزولور. اوغوز سؤزو ایلک نؤوبه‌ده اوگ - «وغول» و اوز - «یول» سؤزلرینه آییرماق و اوغوزلارین خاراکتئرینه اویغون اولا‌راق، «یول گئدن»، «کؤچری» معنا‌لاریندا1 ایضاح ائتمک اولار؛ هئرودوت اوغوزلاری «مادیان ساغان» آدلاندیرمیش و آت سودونون توتئم خاراکتئرلی اولدوغونو گؤسترمیشدیر. بو جهتدن اوغوز سؤزونو آغوز - «ایلک سود» کیمی ده ایضاح ائتمک اولار. بو سؤزو قوز، کوز سؤزو ایله ده باغلاماق مومکون ساییلیر - اوغوزلار شیمال اهالی‌سی حساب اولونور و قوز، کوز سؤزلری «داغین گون دوشمه‌ین طرفی»، «پاییز» معنا‌لارینی ایفاده ائدیر. بئله‌لیکله، مؤلف سؤزو تورک منشالی سؤز کیمی بیر نئچه استقامتده ایضاح ائتمیشدیر.
غ. غیبوللایئف آشقوزای، ایشقوزای سؤزلرینده -آی ائلئمئنتینه تدقیقاتچی‌لارین دقت یئتیرممه‌سینی جدی ایراد حساب ائده‌رک گؤستریر کی، آشکار تورک- مونقول ائلئمئنتی اولدوغو اوچون قصداً اوستوندن کئچیرلر. مؤلفین فیکرینه گؤره، آسسور دیلینده د - ز و س - ش کئچیدلری ایله بو سؤزلر ایسکوتای/یسکودای فورماسیندا اولموشدور و تورک تایفا آدلارینداندیر. مؤلف اونو دا گؤستریر کی، ایسکولوت - بوتون شیمالی قارا دنیز ساحلی تایفا‌لارین دئییل، جمعی بیر نئچه تایفانین عمومی آدی اولموشدور، ائسکئل (عرب مؤلف‌لری‌نین خاطیرلادیغی قدیم بولقار تایفالاریندان بیری‌نین آدی) سؤزوندندیر (ائشکئل، ایشکیل، ائسکیل شکیل‌لرینده اورتا آسیانین تورک خالقلاری آراسیندا قالماقدا‌دیر) و سونداکی (او)ت قدیم تورک جمع شکیلچی‌سیدیر. غ. غیبوللایئف بو سؤزله ایسکوتای سؤزونو فرقلندیرمه‌یه چالیشمیشدیر. مؤلفین فیکرینجه، ایسکوتای، ایسکودای میدیایا گلن ایسکیف تایفاسی‌نین کونکرئت آدی، آنتیک مؤلف‌لرین اثرلرینده‌کی ایسکیت، ایسکیف، ایسکوت سؤزلری ایسه تایفا‌لارین توپ‌لو آدی‌دیر.
تدقیقاتچی‌لارین بیر قیسمی ایسکیفلری اوجدان توتما ایران دیل‌لرینده 1دانیشان تایفا‌لار حساب ائتمیشلر. سای‌سیز تدقیق و آراشدیرما‌لار، تدقیقاتچی‌لارین مختلیف و ضدیت‌لی فکرلری گؤستریر کی، ایرانشوناس‌لارین کارپات‌دان چینه قدر اراضی‌لرده یئرلشدیردیک‌لری قدیم ایسکیف‌لر منشأ اعتیباریله مختلیف ائتنوس‌لارین بیرلیگیندن عبارت اولموشلار. بو فیکرین طرفدارلاری چوخ‌دور. «سیبیر ایسکیفلری»، «آلتای ایسکیفلری»، «یاکوتیا ایسکیفلری»، «قافقاز ایسکیفلری» حاققیندا منشأ بیرلیگیندن، اونلارین ایران منشالی اولماسیندان نئجه دانیشماق اولار؟. . بئله چیخیر کی، غربی سیبیرین تورک خالقلاری‌نین اجدادلاری (اومسک، تومئن، تومسک، نوووسیبیرسک، کئمئرووو و س. ) غیری- علمی شکیلده عمومیلشدیریلمیش ایران دیللی‌لر ایمیشلر. غ. غیبوللایئف بو «منطقی» سون درجه غیری- منطقی حساب ائتمکده تام حاق‌لی‌دیر.
ایرانشوناس‌لارین فیکرینه گؤره، آنتیک مؤلف‌لر هارادا ایسکیف‌لرین یئرلشدیگینی گؤسترمیشلرسه، اورادا ایران دیللی‌لر یاشامیشلار. لاکین اونلار ایسکیف‌لرین 7 ترجمه‌چیدن استفاده ائتدیک‌لری باره‌ده هئرودوتون معلوماتینی حسابا آلماق ایستمه‌میشلر. جد- جهدله اساسلاندیرماغا چالیشمیشلار کی، اورتا آسیادا و اوندان غربده تورک دیلی یئنی مین ایللیگین ایلک عصرلریندن یاییلماغا باشلامیشدیر. مثلا، ر. فرایین فیکرینه گؤره، «تورک دؤورون»، یعنی میلاددان قاباقکی مین ایللیگین سونلارینا قدر مرکزی آسیانین اهالی‌سی ایران دیللی‌لر اولموشدور. حتی ج. کلاوسون، س. ق. کلیاشتورنی، آ. ن. کونونوف، ف. ایوهاننئس، آ. لیوشیتس و باشقا‌لاری تورک- رونیک الیفباسی‌نین (مقصد اورخون – یئنی‌سئی کیتابه‌لرینده استفاده اولونان الیفبادیر – ع. م. آغداشلی) ایران منشالی اولدوغونو، ایران منشالی سوقدی (سغدی) الیفباسی اساسیندا دوزلدیلدیگینی ادعا ائتمیشلر. بعضی‌لری ایسه «ار» و «آش» کیمی تیپیک تورک سؤزلری‌نین ده تورک دیل‌لرینه ایران دیل‌لریندن کئچدیگینی ثبوتا یئتیرمگه چالیشمیشلار.
مؤوجود کونسئپسیایا 1اساسلاندیغی اوچون مهم بیر مسئله‌ده غ. غیبوللایئف ده سهو ائتمیشدیر. او، قارا دنیزین شیمال ساحل‌لرینده و شیمالی قافقازدا یاشایان و معاصر ادبیاتدا ایسکیت، ایسگیت، ایسکیف آدلاندیریلان اهالینی اوچ قروپا آییرمیشدیر: 1) یئرلی، آوتوختون2 ایران دیللی اهالی (اوسئتین‌لرین اجدادلاری)؛ 2) منشایی بیلینمه‌ین باشقا قروپ یئرلی اهالی و قافقاز دیللی‌لر؛ 3) شرق‌دن - آسیا‌دان گلن قدیم تورک دیللی اهالی. بو بؤلگو منطق‌سیزدیر. 1- جی و 2- جی بؤلگولر یئرلی اهالینی، 3- جو بؤلگو آسیا‌دان گلن‌لری احاطه ائدیر. یئرلی اهالی‌نین بیر قیسمینی اوسئتین‌لرین اجدادی، بیر قیسمینی قافقاز دیللی‌لر حساب ائتمکله، تورک دیللی‌لری یالنیز آسیا‌دان گلن‌لرله محدودلاشدیرماق تورک‌لرین ایلکین وطنی‌نین اؤن آسیا اولدوغونو تصور ائده بیلمه‌مگین نتیجه‌سیدیر. شیمالی قارا دنیز ساحل‌لرینده مسکونلاشمیش ایسکیف‌لرین بیر حیصه‌سی‌نین آبوریگئن (یئرلی)، بیر حیصه‌سی‌نین گلمه اولدوغونو هئرودوت دا تصدیق ائدیر: غ. غیبوللایئف بو فیکری سؤیلمکده اونو اساس گؤتورور کی، شیمالی قارا دنیز ساحل‌لرینه شرق‌دن هئچ بیر ایران دیللی تایفا گلمه‌میشدیر. بیز بو فیکری دوزگون حساب ائدیریک. لاکین او فیکری دوزگون حساب ائتمیریک کی، یئرلی ایسکیف‌لر یالنیز ایران- و قافقاز دیللی‌لردن عبارت اولموشدور. اؤن و کیچیک آسیادا، شیمالی قاراده‌نیز ساحل‌لرینده آبوریگئن (یئرلی) ایسکیف‌لر وارسا، اونلارین معین قروپ‌لاری شرق‌دن گلن‌لرله قوهوم آبوریگئن (یئرلی) تورک‌لر اولمالی ایدی. و دیگر طرفدن، شرق‌دن یئنی گلن ایسکیف‌لرین مرکزی آسیایا واختیله بورا‌دان گئتمیش اولدوغو دا اونودولمامالی‌دیر.
تدقیقاتچی‌لار، طبیعی کی، تورک ائتنوس‌لاری‌نین تاریخی رولونو اوزه چیخارماق اوچون اورتا و مرکزی آسیانین، آلتایین، سیبیرین، جنوب- شرقی آوروپانین آرخئولوژی مدنیتینه ده اساسلانمیشلار. بوتون بو اراضی‌لره دیرناق‌لی حیوانلارین وحشی حیوانلار طرفیندن پارچالانماسینی عکس ائتدیرن ایسکیف «وحشی اوسلوبو» حاکم‌دیر. بعضی‌لری وحشی اوسلوبون منشایینی توتئمله، بعضی‌لری ماگیا (جادو) ایله، بعضی‌لری میف‌لرله (اسطوره ایله)، بعضی‌لری سوسیال وضعیتله باغلامیشلار. بیر سیرا گؤرکم‌لی عالیم‌لر بو اوسلوبون قید اولونان اراضی‌لره گلمه اولدوغونو گؤسترمیشلر. ی. ی. کوزمینا بو فکرده‌دیر کی، بو اوسلوبو ایسکیف‌لر اؤن آسیا‌دان منیمسه‌میشلر، چونکی بو اوسلوب اؤن آسیادا هخامنیش، یونان، باکتریا، واروار اوسلوب‌لاری شکلینده شئی‌لر اوزه‌رینده حک اولونموشدور و دئمه‌لی، بورا‌دان دا آورواسیا چؤل‌لرینه یاییلمیشدیر. ی. ی. کوزمینا بیرباشا قید ائدیر کی، آلتای اهالی‌سی پارچالاما صحنه‌سینی بلاواسیطه اؤن آسیا‌دان منیمسه‌میشدیر. آ. م. خازانوفون دا فیکری عینی‌دیر: «سکیف مدنیتی‌نین فورمالاشماسی اؤن آسیانین مدنی اؤلکه‌لری‌نین تاثیری ایله باش وئرمیشدیر». ب. و. تئخوف دا بو فیکری تصدیق ائدیر: ایسکیف مدنیتی اؤن و کیچیک آسیا‌دان یاییلمیشدیر. غ. غیبوللایئف بو فکرلری «قطعی شکیلده ایناندیریجی اولمایان» کیمی قبول ائتمیشدیر. غ. غیبوللایئفین اعتراضی اساس‌سیزدیر و یئنه عینی منبع‌دن - اؤن آسیانین بشر مدنیتی‌نین اینکیشافیندا ایلکین رولونو نظره آلماماق‌دان ایره‌لی گلیر. تورک خالقلاری‌نین مرکزی آسیانین قدیم ساکین‌لری اولماسی باره‌ده غ. غیبوللایئفین فیکرینه هئچ بیر شوبهه یوخدور. لاکین بو قدیم‌لیک اؤن آسیا‌داکی ایلکین‌لییه، قدیم‌لییه برابر دئییلدیر. تورک ائتنوس‌لاری‌نین و بشر مدنیتی‌نین بئشیگی‌نین آلتای دئییل، اؤن آسیا اولدوغونو نظره آلماماق سهو نتیجه‌لره سبب اولور. مؤلف اؤن آسیانی اونودا‌راق، ایسکیف مدنیتی‌نین بئشیگی کیمی سیبیری و آلتایی گؤرور. اصلینده، آلتایین آلتای کیمی شؤهرتی کؤک اعتباریله اؤن آسیایا باغلی‌دیر. بیز ایسکیف وحشی اوسلوبونون اؤن آسیا ماغلاریندان یاییلدیغینا شوبهه ائتمیریک. لاکین مؤلفین چوخ بؤیوک منطق و دلیل‌لرله اساسلاندیردیغی بیر فکرله تام راضی‌ییق: کؤچری ایسکیف‌لر آراسیندا بؤیوک بیر اراضیده یاییلمیش وحشی اوسلوب همین اوسلوبون یارادیجی‌لاری‌نین قطعیا منشأ بیرلیگی دئمک دئییلدیر.
ایسکیف اوسلوبو «ایلکین کؤچریلر»له علاقه‌لندیریلیر. «ایلکین کؤچریلر» دئدیکده میلاددان قاباقVIII-III عصرلرده جنوبی سیبیر و قازاخیستان اراضی‌لرینده یارانمیش آبیده‌لرین یارادیجی‌لاری نظرده توتولور. لاکین بونلارا حقیقی معنادا «ایلکین کؤچریلر» دئمک اولماز، بونلار بیزه معلوم اولان ایلکین کؤچری‌لردیر. بوتون تدقیقاتچی‌لار گؤستریر کی، وحشی اوسلوب مونقولوستان و تووا‌دان دونای و قاراده‌نیزین شیمال ساحل‌لرینه قدر یاییلمیش بیر مدنیت‌دیر. حقیقتده، هئچ بیر ایران دیللی اهالی هئچ واخت اؤزونه مخصوص ایسکیف مدنیتی‌نین یارانماسیندا هئچ جور اشتراک ائتمه‌میشدیر. بو مدنیت ائرکن کؤچری‌لره، فیکریمیزجه، آلتای دیل‌لری عائله‌سینه عایید اولان دیل‌لرده دانیشانلارا عاییددیر». م. ای. آرتامانوف دا قید ائتمیشدیر کی، بیر-ایکی علامتین اوخشارلیغی هله ائتنیک عینی‌لیک و یا قوهوملوق اوچون اساس دئییل.
ایسکیف‌لرین ایران منشالی اولدوغونو ادعا ائدن‌لرین بیر دلیلی ده ایسکیف شخص آدلاری‌نین و بیر سیرا ایسکیف توپونیم‌لری‌نین ایران منشالی ایضاحی‌دیر. ائتنوسون منشایینی معین‌لشدیرمک اوچون، فیکریمیزجه، آنتروپونیم‌لر گرک‌لی اولسا دا، تام اعتبارلی دئییلدیر. باشقا بیر دیلین تاثیری‌نین گوجلندیگی، دینی تاثیرین آرتدیغی دؤورده آنتروپونیم‌لر دؤزومسوزلوک گؤستریر، تئز دگیشیر. مثلا، عرب ایشغالیندان، اسلام دینی‌نین یاییلماسیندان آز سونرا تورک دونیاسیندا عرب آدلاری باش آلیب گئتمیشدیر. یاخود ایران منشالی کاسپی شخص آدلاری دا ایران دیل‌لری‌نین میلاددان قاباق V عصرده تورک منشالی کاسپی دیلینه بو جور تاثیری‌نین نتیجه‌سی ساییلیر. ف. میللئرین توپلادیغی 425 ایسکیف-سارمات شخص آدیندان یالنیز 167- سینین، ل. زقوستانین توپلادیغی 613 ایسکیف شخص آدیندان 286- سینین ایران منشالی اولدوغو معین ائدیلمیشدیر. لاکین ایرانشوناس‌لار قالان (ایران منشالی ایضاحی مومکون اولمایان) آدلارین دا ایران منشالی اولدوغونو اصرار ائدیرلر. بو اونونلا علاقه‌داردیر کی، «سکیف» دئدیکده ایرانشوناس‌لارین بئینینده یالنیز ایران دیللی اهالی دولاشیر، اهالی‌نین چوخ حیصه‌سی‌نین تورک‌لردن عبارت اولدوغو قصداً نظره آلینمیر. بؤیوک بیر اراضیده مسکونلاشمیش تایفا و قبیله‌لرین هامی‌سینی اوجدان توتما ایران دیللی حساب ائتمک او یئره گتیرمیشدیر کی، ساک‌لار، سارمات‌لار، ماسساگئت‌لر، سیراک‌لار، دوندارلار و ب. تورک تایفا‌لاری کل حالیندا ایران دیللی قلمه وئریلمیشدیر. محض بئله بیر کونسئپسیا آلتای، جنوبی سیبیر، اورتا آسیا، قازاخیستان و نهایت، آذربایجان اهالی‌سی‌نین منشایینی دوزگون معینلشدیرمه‌یه ایمکان وئرمه‌میشدیر. م. ای. روستووسئو، آ. ای. سوبولئوسکی، و. ف. میللئر، ای. و. آبایئو، ائ. آ. قرانتووسکی، او. ن. تروباچئو، ای. ق. علیئف و باشقا‌لاری بو کونسئپسیانین داشیییجی‌لاری کیمی ایسکیف، ساک، ماسساگئت، سارمات و س. تایفا دیل‌لری‌نین ایران منشالی اولدوغونو جانفشان‌لیقلا مدافعه ائتمیشلر. بو ساحه‌ده سووئت دؤورونده خالقلارین «قدیم» و «گنج» خالقلارا بؤلونمه‌سیندن عبارت اولان غیری- علمی نظریه‌نین ده رولو چوخ اولموشدور. بو نظریه‌یه اساساً تورک خالقلاری گنج خالقلاردان ساییلمیشدیر. اصلینده، بو، سون درجه گولونج بیر بؤلگودور. دوشونمک ایسته‌میرلر کی، تورک خالقلاری اوزاق آلتای‌دان کارپاتا قدر گئنیش اراضی‌لری بیردن- بیره نئجه بورویه بیلردیلر. بوتون بونلار بشر علمی‌نین آرخئولوژی ماتئریال‌لار اساسیندا دقیقلشدیردیک‌لرینی میللی یاراماز شووینیست منافع باخیمیندان ساختالاشدیرماغین و یا آچیق- آشکار اینکار ائتمه‌یین نتیجه‌سیدیر. شرقه یاییلمیش بوتون تورک‌لرین ایلک وطنی اؤن آسیا اولموشدور. هله مئزولیت‌ده اهالی‌نین پارچالانیب شرقه و غربه حرکت ائتمه‌سی باره‌ده، گوج‌لو میقراسیا‌لار (مهاجرت‌لر) باره‌ده علمه چوخ شئی معلوم‌دور. تورک‌لر اؤن آسیادا اؤز بؤیوک رولونو محافظه ائتمکله، 5-6 مین ایل اول بوتون شرقی ده فتح ائتمیشلر. اونلارین ساک، ایسکیف، ماسساگئت آدی آلتیندا بیر سیرا باشقا تایفا‌لارلا قاریشیق شکیلده یئنیدن اؤن آسیایا قاییدیشی 2800 ایل اوله عایید اولوب بیزه معلوم اولان گئری میقراسیا‌لاردان بیری‌دیر. میلاددان قاباق IV مین ایللیگین اورتا‌لارینا قدرکی میقراسیا‌لار باره‌ده معلومات وئرمه‌یه شومئر (سومئر) یازیلاری‌نین گوجو چاتمامیشدیر. بونو یالنیز آرخئولوژی مدنیتین یاییلما آرئالی (ساحه‌سی) ایله تصور ائتمک اولور. لاکین چوخ زامان آرخئولوژی مدنیت داشیییجی‌لاری‌نین حرکت خطینی عکسینه دوشونورلر.
بوتون بونلاری ملاحظه ائتدیکده، بیزیم میلادین اول‌لرینه قدرکی دؤورده ایسکیف وحشی اوسلوبونون یاییلدیغی اراضی‌لرده یالنیز ایران منشالی اهالی گؤرمک علمی و تاریخی حقیقت‌لره گؤز یومماق‌دیر. دوشونمک ایسته‌میرلر کی، بس بیردن- بیره بو قدر بؤیوک اراضی‌نین «ایراندیللی» اهالی‌سی هارا بوخارلاندی، نئجه یوخ اولدو؟
بئله‌لیکله، ایسکیف‌لر تورک و ایران دیللی تایفا‌لاردان عبارت اولموش، ایسکیف آدی آلتیندا بعضا ساک، ماسساگئت، سارمات تایفا‌لاری دا بیرلشدیریلمیشدیر. آسسور میخی یازیلاری ایسکیف‌لرین ماننا حدودلاریندا یئرلشمه‌سیندن، هئرودوت ایسه میدیایا «سوخولماسی»ندان دانیشیر. اورمیا گؤلونون شیمالی و غربی اونلارین یاییلدیغی اراضی‌لر اولموشدور.
ایسکیف شخص آدلاری‌نین، ایسکیف توپونیم‌لری‌نین چوخو ایران دیل‌لری ایله ایضاح اولونا بیلمیر. اؤزلرینی ایشقوزای/یسکوتای و ساکا آدلاندیران ایسکیف‌لر تورک دیل عائله‌سینه منسوب اولوب، یئرلی ماننالی‌لار و مادالی‌لارلا دوستلوق علاقه‌لری ساخلامیشلار: «هر حالدا، ماننالی‌لار آششورلا مبارزه‌ده ایسکیف‌لردن اؤز مقصدلری اوچون استفاده ائتمیشلر. اونلار سونرا‌لار دا بیر- بیریله دوستلوق مناسیبتینده قالمیشلار؛ بئله کی، ایسکیف‌لرین ماننا علیهینه هانسیسا دوشمنچی‌لیک حرکت‌لری باره‌ده معلومات یوخدور». س. قاشقای بو سؤزلری ایسکیف‌لرله ماننالی‌لارین قوهوم اولدوغونو گؤسترمک و هم ده بونو حاکم اویدورما کونسئپسیانین طرفدارلاری‌نین سئنزوراسیندان کئچیرمک اوچون چوخ اوستالیقلا و چوخ اوبیئکتیو سؤیلمیشدیر. قوهوم اولماسا ایدیلر، ماننالی‌لار ایسکیف‌لره اؤز اراضی‌لرینده خوشلوقلا یئر وئرمز و 80 ایللیک ایسکیف حؤکمرانلیغی دؤورونده دوستلوق علاقه‌لری ایله دوشمنه قارشی بیرلشمزدیلر. باشقا منبع‌لر ده اونلارین تورک دیللی اولدوغونو اصرار ائدیر: «آنتیک دؤورده ایسکیت‌لر و اونلارا منسوب تایفا‌لار قارا دنیز ساحل‌لریندن اورتا آسیایا و قافقازا اوزانان اراضیده تمثیل اولونموشدولار. ائتنیک و دیل جهتدن ایسکیت‌لر تورک ائتنوس‌لارینا دا منسوب ایدیلر». بو او دئمکدیر کی، اونلارین ترکیبینده تورک دیللی اولمایان تایفا‌لار دا وار ایدی. س. قاشقای ائ. هئرزفئلدین تدقیق‌لرینه اساس‌لانا‌راق یازیر: «یازیلی منبع‌لرده آدلاری چکیلن ایران دیللی تایفا‌لارین لوکالیزه‌سی و میلاددان قاباق IX-VIII عصرلره عایید میخی یازیلی منبع‌لرده قید ائدیلن بیزی ماراقلاندیران اراضی‌ده‌کی (ماننا اراضی‌سینده) اونوماستیک1 ماتئریالین تحلیلی گؤستریر کی، اورمیایانی حؤوزه‌دکی ایالت‌لر هله ایران دیللی اهالی ایله مسکونلاشمامیشدی. ایران دیللی تایفا‌لار ماننا دؤولتی‌نین احاطه ائتدیگی اراضی اطرافیندا یئرلشمیشدیلر و اورمیایانی حؤوزه‌نین درین‌لیک‌لرینه سوخولا بیلمه‌میشدیلر». مؤلف یئنه یازیر: « میلاددان قاباق IX عصرین اورتالاریندان تا میدیا دؤولتی‌نین تشککول تاپماسینادک اورمیایانی حؤوزه‌ده اساس سیاسی قوه اورمیایانی حؤوزه‌نین یئرلی اهالی‌سینی بیرلشدیرن، کؤچری تایفا‌لارین باسقینلاری‌نین قارشی‌سینی آلان و اونلاردان اؤز ماراغی اوچون استفاده ائدن، بعضا ده اونلارلا اتفاقدا اؤز رقیب‌لرینه ضربه‌لر ووران ماننا دؤولتی ایدی. البته، بو اراضی سونرا‌لار میدیا دؤولتی طرفیندن ضبط ائدیلدیک‌دن سونرا هئچ ده اهالی‌نین هامیسی ایرانلیلاشمادی، او هله بیر مدت اؤز دیلینی و مدنی خصوصیت‌لرینی ساخلامالی ایدی. معلوم‌دور کی، بیر ائتنیک قروپون دیگری ایله قایناییب- قاریشماسی و عوض اولونماسی پروسئسی عادتا خیلی اوزون بیر مدت طلب ائدیر». بورا‌داکی فکرلر آرتیق معلوم کونسئپسیانین اسارتیندن خلاص اولا بیلمه‌مک‌دن ایره‌لی گلیر. مؤلف یئنه احتیاطلا سون جمله‌سینی - مختلیف ائتنیک قروپ‌لارین قاریشماسی‌نین اوزون مدت‌لی پروسئس اولدوغونو سؤیلمیشدیر. تاریخچی‌لر ماننا اراضی‌سینده ایران منشالی اهالی‌نین اولمادیغینی تام ثبوت ائتمیشلر. اونا گؤره ده ماننا میدیا ترکیبینه داخیل ائدیلنه قدرکی دؤور اوچون بو باره‌ده صحبت غیری- مومکوندور. ماننا میدیانین ترکیبینه تقریباً میلاددان قاباق 610- جو ایلده قاتیلیب، میدیا ایسه میلاددان قاباق 550- جی ایلده سقوط ائدیب. 50-60 ایلین ایچری‌سینده ماننا اهالی‌سی‌نین دیلینی نئجه ایران‌لی‌لاشدیرماق اولاردی؟ هم ده ماننالی‌لارین مادالی‌لار طرفیندن ایرانلیلاشدیریلدیغی نظرده توتولور. بوتون فاکت‌لار ایسه بار- بار باغیریر کی، مادالی‌لار ایران دیللی اولمامیشلار. بئله‌لیکله، هم «ایستیلاچی» تایفانین ایران دیللی اولماماسی، هم ده مین ایل‌لیک‌لر عوضینه نظرده توتولان 50-60 ایل هئچ بیر آسسیمیلاسیایا سبب اولا بیلمزدی.
تاریخچی‌لر ایسکیف‌لر حاققیندا چوخ یازمیشلار. معلوم اولور کی، ایسکیف‌لر میلاددان اؤنجه I مین ایللیگین اولینده قارا دنیزین شیمال ساحل‌لرینده و اورتا آسیادا یاشامیش و مختلیف ائتنوس‌لاردان عبارت اولموشلار. ایرانشوناس‌لار ایسه بو دایره‌نی بؤیوتموش، چین سرحدلریندن کارپاتا قدر اراضی‌لرده یئرلشن اهالینی «سکیف» آدی ایله قلمه وئره‌رک کونکرئت ائتنوس دوشونموش و مسئله‌نی مرکب‌لشدیرمیشلر. عینی زاماندا ایسکیف آدی آلتیندا ایران تایفا‌لارینی، قیسما ده اسلاویان و قافقاز دیللی اهالینی گؤرمک ایستمیشلر.
ایسکیفلری ایران دیللی حساب ائدن تاریخچی‌لر اونلارین آنتروپولوژی قورولوشونو دا نظره آلمامیشلار. نظره آلسایدیلار، گؤرردیلر کی، مونقولوید علامت‌لری اونلارین ایران دیللی حساب اولونماسینا ایمکان وئرمیر. هئرودوت اونلارین یاستی بورون و ائنلی بوخاق‌لی اولدوقلارینی تصویر ائدیر. بو، مونقولوید تیپی‌دیر.
ایسکیف‌لرله باغلی مختلیف اساطیرلر مؤوجوددور. بو اساطیرلرین هر بیری «چار ایسکیفلری»نی بو و یا دیگر جهتدن ایشیقلاندیریر، اونلارین منشأ، میقراسیا، سوسیال و دؤولت قورولوشو، سولاله عنعنه‌لری و س. مسئله‌لر باره‌ده معلومات وئریر. هئرودوت بئش اساطیر حاققیندا معلومات وئرمیشدیر. ایکی اساطیر حاققیندا دا دیودور و والئری فلاک طرفیندن معلومات وئریلمیشدیر. اساطیرلردن بیرینجی‌سینده ایسکیف‌لرین منشایی‌نین تارقیتایلا، ایکینجی‌سینده هئراکللا باغلی اولدوغو، اوچونجو اساطیرده ایسکیف‌لرین منشأ‌جه آسیالی اولدوقلاری، سونرا‌لار قارا دنیزین شیمال ساحل‌لرینه گلدیک‌لری، دؤردونجو اساطیرده ایسکیف‌لرین کولاکسای طرفیندن اوچ چارلیغا پارچالانماسی، بئشینجی اساطیرده کیممئرلرله وطنداش محاربه‌سی، آلتینجی اساطیرده ایسکیف‌لرین پال‌لار و ناپ‌لار کیمی ایکی بؤلویه آیریلماسی و نهایت، سون اساطیرده ایسکیف‌لرین منشأ‌جه یوپیتئرله (مشتری) باغلی اولدوغو گؤستریلیر.
بیرینجی اساطیر داها تام اولوب، ایسکیف‌لرین اجدادینی تارقیتایلا و اونون اوچ اوغلو لیپوکسای، آرپوکسای و کولاکسایلا باغلاییر. قید ائدیلن بو ایلک «چار ایسکیفلری» چارلیغین آپاریجی تایفا‌لاری‌نین باشچی‌لاری، یارادیجی‌لاری اولموش و باشقا تایفا‌لاری دا اؤز حاکمیت‌لری آلتیندا بیرلشدیرمیشلر. تارقیتایین وارثی کیمی چارلیغا کیچیک اوغول - کولاکسای صاحب اولموش و او، سونرا‌لار ایسکیفلری اوچ چارلیغا آییرمیشدی. دیودورون سؤیلدیگینه گؤره، اجدادلاری زئوس‌لا باغلی اولان ایسکیف‌لر پال‌لار و ناپ‌لار کیمی ایکی بؤلوک اولموش، اهالی ایسه اووچولار- مالدارلار، اکینچی‌لر-توخوجولار، کاهین‌لر، حربچی‌لر-حاکم‌لر کیمی دؤرد طبقه‌یه بؤلونموشدو.
ز. حسنوف د. س. رایئوسکییه اساس‌لانا‌راق ایلک ایسکیف‌لرین آوخات، کاتیار، تراسپ و پارالات تایفالاریندان عبارت اولدوغونو گؤستریر. بونلار «چار ایسکیفلری» ایدیلر. لاکین هئرودوتدا بو تایفا‌لارین آدلاری فرق‌لی‌دیر. ایرانشوناس‌لار تارقیتایین اوچ اوغلو اولدوغونو، ایسکیف‌لرین پال‌لار و ناپ‌لار کیمی ایکی بؤلویه آیریلدیغینی هیند- آوروپا اساطیرلری اساسیندا معنالاندیرا بیلمه‌میشلر. لاکین بونلار تورک- اوغوز اساطیرلری اساسیندا چوخ آسان ایضاح اولونور: اوغوز خانین اول اوچ اوغلونون، سونرا دا دیگر قادیندان اوچ اوغلونون اولماسی و بونلارین اساسیندا اوغوزلارین بوز اوخ و اوچ اوخ کیمی ایکی بؤلوگه آیریلماسی ایسکیف‌لرین بؤلگوسونه تام اویغون ساییلیر.
ایسکیف‌لر مختلیف دیل‌لرده دانیشان تایفا‌لاردان عبارت اولموشلار. آذربایجان اراضی‌سینده‌کی یئرلی تورک دیللی تایفا‌لارلا علاقه و مناسبت‌لری، آنتروپولوژی قورولوشو، میقراسیا استقامت‌لری، میللی و ائتنیک خصوصیت‌لری، ائتنونیم، توپونیم و آنتروپونیم‌لری‌نین، بیر سیرا ایسکیف سؤزلری‌نین تورک دیل‌لرینده آچیلیشی، عکسینه، ایران دیل‌لری ایله ایضاح اولونا بیلمه‌مه‌سی آذربایجان اراضی‌سینده‌کی ایسکیف‌لرین تورک دیللی تایفا‌لاردان عبارت اولدوغونو ثبوت ائدیر. لاکین بو سؤزلر باشقا اراضی‌لرده‌کی ایسکیف‌لر آراسیندا تورک دیللی تایفا‌لارین اولدوغونو اینکار ائتمیر.
ایسکیف‌لر آراسیندا آپاریجی تایفا‌لارین تورک دیللی اولدوغونو گؤسترمک اوچون مؤوجود ماتئریال‌لار، عالیم‌لریمیزین تدقیق و آراشدیرما‌لاری اساسیندا بیر سیرا ایسکیف ائتنونیم، توپونیم و آنتروپونیم‌لری‌نین ائتیمولوژی تحلیلی اوزه‌رینده ده دایانماق اولار. قید ائتملی‌ییک کی، بو قدر گئنیش اراضی‌لرده یاییلمیش ایسکیف‌لرین ده یازیلی عابیده‌لری قالمامیشدیر. خیلی تانری، چار و سرکرده آدی، بیر سیرا ائتنونیم‌لر محافظه اولونموشدور. لاکین بونلار یاد دیلده ایستر- ایسته‌مز معین تحریف‌لرله قیده آلینمیشدیر. طبیعی کی، بو جهت تدقیقات ایشینی چتینلشدیریر. چتین‌لیک‌لره باخمایا‌راق، ایسکیف توپونیم، ائتنونیم و آنتروپونیم‌لری‌نین تورک دیل‌لری بازاسیندا ایضاحی اوغورلو نتیجه‌لر وئرمیشدیر. اکثر ایسکیف تایفا آدلاری‌نین تورک منشالی اولدوغو ثبوت ائدیلمیشدیر.
ز. حسنوف ایسکیف‌لرین ایلک دؤرد تایفا آدی‌نین ائتیمولوژی تحلیلی اوزه‌رینده خصوصی دایانمیش و فیکریمیزجه، اونلارین تورک منشالی اولدوغونو دوزگون اساسلاندیرمیشدیر. مؤلف ائتیمولوژی تحلیل پروسئسینده تایفا‌لارین سوسیال وضعیتینی، مختلیف قروپ و طبقه‌لرین صنعت- پئشه عایدیتینی اساس گؤتورموشدور. ز. حسنوف آللاه‌‌لارین ایسکیف‌لره بخش ائتدیگی دؤرد ایسکیف آتریبوتو - بویوندوروق، کوتان، کاسا (جام)، بالتا/قیلینج ایله دؤرد ایلک ایسکیف تایفا آدلاری (آوخات، کاتیار، تراسپ و پارالات)، ایلک ایسکیف‌لرین - تارقیتای و اونون اوغلانلاری‌نین آدلاری آراسیندا اویغونلوق گؤرموش، تایفا آدلاری‌نین ائتیمولوژی تحلیلی اوچون بو یاخینلیغا خصوصی دقت یئتیرمیشدیر. دؤرد گؤی آتریبوتو اوچ قارداشا پایلانمیش، اونلار دؤرد آتریبوتو دؤرد تایفا آراسیندا بؤلوشموش‌لر.
آوخات، کاتیار، تراسپ، پارالات تایفالاریندان عبارت اولان ایلک ایسکیف‌لر بیرلیکده ایسکولوت آدلانمیشلار. هئرودوت دا بئله دئییر: «باخ بئله، لیپوکسایسدن، نئجه دئیرلر، آوخات‌لار آدلانان ایسکیف تایفاسی، اورتانجیل اوغول‌دان - کاتیار و تراسپ تایفا‌لاری، قارداشلارین کیچیگیندن - چاردان ایسه پارالات تایفاسی تؤره‌میشدیر. بوتون تایفا‌لار بیرلیکده ایسکولوت، باشقا سؤزله، «چار ایسکیفلری» آدلانیر، ائللین‌لر ایسه اونلاری ایسکیف‌لر آدلاندیریرلار».
ز. حسنوف ایسکولوت سؤزونون کولاکسای آدیندان تؤره‌دیگینی، کیچیک قارداشین - چارین آدیندان باشقا بیر شئی اولمادیغینی گؤستریر. مؤلفین فیکرینجه، آنلاوت‌داکی «س» کومپونئنتی ایسکیف و یا یونان تلفظونده سؤزون باشلانغیج ائلئمئنتی‌دیر؛ سونداکی اوت - «ود» سؤزودور؛ کول ایسه کولاکسای سؤزونون کؤکودور. بو جور ایضاحا اساساً سؤز بیر نئچه معنادا یوزولموشدور: «کولووچولار»، «چارا منسوب اولانلار»، «چار طرفدارلاری»، «کول طرفیندن تشکیل اولونموشلار»، «اودلو کول طرفدارلاری» و س. بو باره‌ده فیکریمیزی بیر قدر سونرا قید ائده‌جه‌ییک.
ایسکیف تایفالاریندان بیری سوسیال منشایینه گؤره اووچو- مالدارلاردیر. بو تایفا آوخات آدلانیر. مؤلف آوخات تایفا آدینی آو- خات شکلینده آییرماقلا آو، اوو، اوی سؤزلری‌نین «اوو» سؤزوندن عبارت اولدوغونو، او دؤورده بو سؤزون مالدارلیق و اووچولوقلا باغلی بوتون آنلاییشلاری اؤزونده جمع‌لشدیردیگینی، عینی زاماندا سؤز کؤکونون ائتنونیم کیمی ایتمه‌دیگینی، آو-آ، آو- شار تایفا آدلاریندا قالدیغینی گؤستریر. آو سؤزونون ایلکین دؤورلرده فعل کیمی ایشلندیگینی ده نظره آلساق، آو- خا- ماق و بورا‌دان اجبار نؤع کیمی آو- خا- ت (آلماق، اهلی‌لشدیرمک) سؤزونون مومکون‌لوگونو ده تصور ائتمک اولار.
آرپوکسایلا باغلی اولان و آتریبوتو کوتان اولان کاتیار تایفا آدیندا مؤلف آغلاباتان شکیلده کوتان، کتمن سؤزلری‌نین کؤکونو - کات، کئت، کت سؤزلرینی گؤرموشدور. کئتمن سؤزونون عینی شکیل و معنادا م. کاشغاری لغتینده اولماسی دا سؤزون قدیم‌لیگینی تصدیق ائدیر. کات سؤزونون «قات» (لای) معناسی دا واردیر و بورا‌دان تورپاغی قات- قات قالدیرماق، کوتانلا چئویرمک معناسی حاصیل اولور. بئله‌لیکله، مؤلف قات سؤزونو لای، طبقه، آیار (یار) سؤزونو ایسه «یارماق»، «آییرماق» معناسیندا ایضاح ائتمکله کاتیار سؤزونو «تورپاغی قات- قات آییرماق» معناسیندا ایضاح ائتمیشدیر. ایضاح تام آغلا باتاندیر.
آرپوکسایا عایید اولان تراسپ تایفا آدیندا (آتریبوتو جام، کاسا) آنلاوت‌داکی قوشا صامیت تورک دیل‌لری اوچون خاراکتئریک اولمادیغی کیمی، ایران دیل‌لری اوچون ده خاراکتئریک دئییلدیر. لاکین هر ایکی دیلده آنلاوتدا قوشا صامیت‌لی سؤزلر آز دا اولسا، واردیر. مؤلفین فیکرینجه، سؤزون اصلی تور- سوپ کیمی تصور اولونا بیلر: تر- سپ. تور - چوواش دیلینده «تانری‌لیق» معناسیندا‌دیر؛ سوپ سؤزونده ایسه ب- پ کئچیدی ایله سوب، سو سؤزو واردیر و سؤز بوتؤولوکده «سو تانریسی» کیمی درک اولونور. بو جور ایضاح تایفانین آتریبوتونا دا (کاسا، جام) اویغون ساییلیر.
تایفا آدی پارالات مختلیف یؤندن دقتی جلب ائتمیشدیر. غ. غیبوللایئف بو سؤزو تورکجه بور «بوز» و اولئت، الت سؤزلرینه آییرمیش و مادادا پاراتئکان، پئچئنئق‌لرده (ائرکن اورتا عصرلر) بوروتولمات تایفا آدلاریندا پارا، بورو حیصه‌لری‌نین اویغونلوق تشکیل ائتدیگینی قید ائتمیشدیر. ز. حسنوف ایسه سؤزو تایفانین آتریبوتو ایله علاقه‌لی ایضاح ائتمیشدیر. کولاکسایا مخصوص پارالات تایفاسی‌نین آتریبوتو بالتا، قیلینج حساب اولونور. بو جهته اساساً ز. حسنوف همین ائتنونیمده پارا - «تیک»، «پارچا» سؤزونو، بونونلا علاقه‌دار، پارا- لا- ماق، پارا- لا- ت- ماق سؤزونو گؤرموشدور. بو معنا پ- ب کئچیدی ایله بالتا سؤزونده ده واردیر. مؤلف سؤزون پارلاتماق معناسینی دا استثنا ائتمیر. و. تومسئن قدیم تورک‌لرده موافیق اولا‌راق آپار، آپاروم تایفا آدینا دا راست گلمیشدیر.
هئرودوت گؤستریر کی، شرقده، تیسساگئت‌لرین آرخاسیندا، ساورومات‌لاردان و بودینلردن یوخاریدا ییرک آدلی تایفا یاشاییر. عالیم‌لر اونلاری وولقانین ساغ ساحل‌لرینده، اورال اطرافی اراضی‌لرده لوکاللاشدیریر. ییرک تایفا آدی‌نین تورک سؤزو اولدوغونو ایلک دفعه پ. ای. شافاریک گؤسترمیش، ائ. ائیخوالد، ای. پوتوتسکی، آ. هئرمان بو فیکری تصدیق ائتمیشدیر. ز. م. یامپولسکی گومان ائدیردی کی، هئرودوتون ایشلتدیگی ییرک سؤزو تورک سؤزونون یازیلیش فورماسیدیر. بئله‌لیکله، عالیم‌لرین بیر چوخو بو قناعتده اولموشلار کی، تورک ائتنونیمی ایلک دفعه میلاددان قاباق V عصردن معلوم‌دور و ایسکیف‌لر آراسیندا بئله بیر تایفا اولموشدور. غ. غیبوللایئف علاوه ائدیر کی، قدیم تورک تایفالاریندان بیری‌نین آدی «ایرک» اولموشدور. عینی زاماندا آلتای تورک تایفالاریندان بیری ایرکینق، دیگری ایرکیت ایدی. و اولا بیلر کی، هئرودوتون دئدیگی ییرک بو ایرک‌لردیر. ایرکوتسک توپونیمی ده بو تایفانین آدینداندیر. بیز ده ییرک تایفا آدی‌نین تورک سؤزونون باشقا بیر یازیلیش طرزی اولدوغونو گومان ائدیریک.
بیر قدر اول قید ائتدیک کی، شیمالی قارا دنیز ساحل‌لرینده و اؤن آسیادا گلمه‌لردن اول یئرلی ایسکیف‌لر وار ایدی. ایسکیف‌لرین اساس مسکنی‌نین اؤن و کیچیک آسیا اولدوغو، سونرا‌لار اونلارین بیر قیسمی‌نین شیمالی قارا دنیز ساحل‌لرینه، بیر قیسمی‌نین سیبیره طرف حرکت ائتدیگی باره‌ده فکرلر واردیر. مثلا، آ. ای. تئرئنوژکین یازیر: «ایسکیف‌لر، گؤرونور، شیمالی قاراده‌نیز ساحل‌لرینده و شیمالی قافقازدا گؤرونمزدن اول، داها قدیم دؤورلرده اؤن و کیچیک آسیادا یاشامیشلار. » بیز بو فیکری درین تاریخی دویغونون نتیجه‌سی حساب ائدیریک. و بورا‌دان آیدین اولور کی، ایسکیف‌لرین اؤن آسیایا VIII-VII عصرلرده‌کی بیزیم بیلدیگیمیز گلیشی اونلارین گئری میقراسیاسیدیر. گلمه‌لرین ایچری‌سینده ییرک- تورک آدلی تایفا وار ایدی. و بو دا معلوم‌دور کی، میلاددان قاباق III-II مین ایللیکلرده لول‌لو تایفا اتفاقینا داخیل اولان گوج‌لو تایفا‌لاردان بیری توروککی‌لر ایدی. توروککی سؤزونده‌کی قوشا «ک» سس‌لریندن بیری و سونداکی «ی» سسی آککاد میخی یازیلاریندا سامی دیل ائلئمئنت‌لری‌دیر. آسسورلارین دیلینده بو جور صامیت قوشالاشماسی داها چوخ مشاهیده اولونور. بونلاری آتدیقدا طبیعی تورک سؤزو آلینیر. اگر III-II مین ایللیکلرده بئله بیر تایفا و بئله بیر سؤز وارسا و میلاددان قاباق سون مین ایللیگین اورتا‌لاریندا یئنیدن خاطیرلانیرسا، نه اوچون بونلار بیر سیلسیله‌نین داوامی حساب اولونمامالی‌دیر؟ بیزیم فیکریمیزجه، میلاددان قاباقV عصردکی تورک- ییرک میلاددان قاباق III-II مین ایللیک‌لردکی توروککی‌لرین میقراسیا ائدیب قاییدان قوهوم‌لاری‌دیر. و بونلار، طبیعی کی، یئنی مین ایللیگین اورتا‌لاریندا بؤیوک تورک خاقان‌لیغینی یارادا‌جاق تایفا‌لارداندیر.
هئرودوتون آریماسپی کیمی قید ائتدیگی ایسکیف تایفا آدی تورکجه آریم «یاریم» و سئپی «قیییلمیش گؤز» سؤزلریندن دوزلمیشدیر. سؤز آیدین شکیلده مونقولوید عیرقه عایید خصوصیتی ایفاده ائدیر. ایسسئدون تایفا آدی ایستی و دون (پالتار) معناسیندا اولوب، گئییم آدی بیلدیرن سؤزون اشتراکی ایله یارانمیشدیر - قارادون‌لو، آغ کؤینک‌لی، شیش پاپاخ‌لار تایفا آدلاری کیمی. هئرودوت گؤستریر کی، ایسکیف‌لر آمازونکا‌لاری یونانجا «رؤلدورن» معناسیندا ائورپاتا آدلاندیریرلار. بورا‌داکی ائور - «ر»، پاتا/واتا تورکجه «اؤلدورمک» سؤزودور. هئرودوت تیسساگئت ایسکیف تایفا آدینی چکیر. ماسساگئت سؤزونه اویغون اولان بو سؤزون تورک منشالی اولدوغونو میلاددان قاباق ئیخوالد و آ. هانسئن گؤسترمیشدیر.
منبع‌لرده بیر نئچه ایسکیف سؤزو ده قالمیشدیر: ووتیر، ایپپاکا، پونتیک، آسخی و س. بو سؤزلر قدیم یونان حکیمی هیپپوکراتین (میلاددان قاباق 460-377) «خسته‌لیک‌لر کیتابی»ندان گؤتورولموشدور. هیپپوکراتین سؤزلریندن آیدین اولور کی، ایسکیف‌لر «پی»یه ووتیر دئییرمیشلر. غ. غیبوللایئف بو سؤزو تورکجه «سود خؤریی»، «سودلو یئمک» معنا‌لاریندا آوا، اووا «یئمک» و توری «سود» سؤزلرینه آییرمیشدیر. هیپپوکرات گؤستریر کی، ووتیر آت سودوندن آلینیر: سودو آغاج قابا تؤکوب چالخاییرلار، یاغ اوزه چیخیر (بو، ووتیر آدلانیر)، سودون آغیر حیصه‌سی آشاغی چؤکور، بو حصه‌نی آییریب قورودورلار و بونا ایپپاکا دئییرلر - اوخوجو گؤرور کی، دیلیمیزدکی اپپک سؤزو بورا‌داندیر (ایپی تورکجه «چؤرک»، «یئمک» دئمکدیر). هئرودوت قید ائدیر کی، ایسکیف‌لر پونتیک آغاجی‌نین مئیوه‌سینی (آلبالی و یا مئشه گیلاسی ساییلیر) سیخیرلار، قارا رنگ‌لی شیره - آسخی آلینیر، اونو آت سودونه قاتیب ایچیرلر. غ. غیبوللایئف بو قناعتده‌دیر کی، ایسکیف سؤزو پونتیک - «بوندیک» سؤزونون (بون «شورپا»، «هوررا» و - دیک (- لیق) شکیلچی‌سی) تحریفیندن عبارت‌دیر. آسخی سؤزونو بعضی دیلچی‌لر تورکجه «آجی»، بعضی‌لری «آش» معناسیندا ایضاح ائتمیشلر. غ. غیبوللایئف ایسه سؤزون «کسمیک»، «سوزمه» معناسیندا آجیقای، آژیقئی سؤزو اولدوغونو یازمیشدیر.
غ. غیبوللایئف ایسکیف‌لرین آپی، پاپای، قویتوسیر، آرتیمپاس تانری آدلاری‌نین دا تورک منشالی اولدوغونو اثبات ائتمیشدیر. یئر تانریسی «آپی» تورکجه ائبی، ابی - «اولو ننه»، «بابانین آناسی» معناسیندا‌دیر. شیمالی قافقازدا قاراچای- بالکارلار ایندی ده آپیسات (سات - «موقددس») تانری‌سینا سیتاییش ائدیرلر. باش تانری «پاپای» «بابا»، «اولو بابا» معناسیندا‌دیر. قویتوسیر - قوی، قوک «گؤی»، «ماوی سما» و تئسیر «دئشیر»، «یاریب کئچیر» سؤزلریندندیر، «گؤیو یاریب کئچن (گونش شعاسی)» دئمکدیر. هئرودوت قید ائدیر کی، ایسکیف‌لرده قویتوسیر یونانلارین آپوللونودور (گونش ضیاسی، گونش ایشیغی). آرتیمپاس - ایرکین «بیر نئچه گون آرام‌سیز یاغان یاغیش» و باس، باش سؤزلریندن اولوب، محصولدارلیغا ایشاره‌دیر. هئرودوت گؤستریر کی، آرتیمپاس یونانلارین محصولدارلیق تانریسی آفرودیتا- اورانیا تانری‌سی‌نین عینی‌دیر.
ایسکیف‌لرین خیلی شخص آدلاری قالمیشدیر: تاکساک، آتئی، آسپاک، ایسپارقاپیت، خوناخیس، آناخارسیس، ساو‌لی، ایدانتیرس، آریاپیت، ایسکیل، اوپیا، اوریک، ایسکولوپیت، قنور، ایسکیلور، پوللاک، اوکتاماساد، کاراستوس، آریانت، ایسکوپاس، تارقیتای، کولاکسای، لیپوکسای، آرپاکسای، ایسکیفارب، اولکابا، تالئسترا، لیق، آقئروس، مارساقئت، سوبوداک، پاپاساقور، خاراسین، داوکئت. بونلار هئرودوت، پومپئی تروق، پولیئن، کتئسی، آپپیان، یوستین و باشقا‌لاری‌نین اثرلریندن آلینمیشدیر. غ. غیبوللایئف بونلارین هامی‌سی‌نین تورک منشالی خصوصی آدلار اولدوغونو اوزه چیخارمیشدیر. بونلارین بیر قیسمی‌نین تورک منشایی داها آیدین گؤرونور. آتئی (میلاددان قاباق. IV عصر) - ایسکیف چاری‌نین آدی تورکجه «آتا» سؤزو اولوب، «اوغوزنامه»لرده آتا- خاقان شخص آدی ایله موقاییسه اولونور. آسپاک (میلاددان قاباق. VII عصر) آدی تورکجه آس - «آغیللی»، «ذکالی»، پاک «به‌ی»، «تایفا باشچیسی» معناسیندا‌دیر. میدیادا ایشپاکای، شیمالی قافقازدا کاراچای- بالکارلاردا ایسباک، وولقابویو تاتارلاردا گئنیش یاییلمیش ایشپاک، ایشبای آدلاری ایله عینی کؤکلودور. میلاددان قاباق قرانتووسکییه گؤره، خوناخیس سؤزو (-ایس یونان حال شکیلچی‌سیدیر) هیند دیلینده‌کی کهاناکا «یئر قازییان» سؤزوندندیر. غ. غیبوللایئف اولینه «ه» سسی‌نین آرتیریلمیش اولدوغونو، تورکجه اوناک، ایناک «دوست»، «اعتبارلی آدام» معناسیندا اولدوغونو گؤستریر. لاکین بو سؤزده «قوناق»، «دوست» آنلاییشی داها آیدیندیر. قافقازدا مسکونلاشمیش تورک تایفا باشچیلاریندان کوناک، خزر خاقانلاریندان VII عصر قوناک، آلبانیادا تورک سوواری اوردوسونون رئیسی قوناق، بولقار خانلاریندان کوناک خوناخیسله عینی کؤکلودور. اوریک آدی تورکجه آریق، آریک «تمیزکار»، «صاف»، «لکه‌سیز» معناسیندا‌دیر. آوار چاریچاسی‌نین آدی بوی-آریک، چینگیز خانین اوغلونون آدی آریک- بوغا اولموشدور. پوللاک - «بلک»، «هدیه»، «بخشیش (تانرینین هدیه‌سی)» معناسیندا‌دیر و شیمالی قافقازدا - سووارلاردا بولاخ خان آدی ایله اویغوندور.
ایسکیف آدلاری ایچری‌سینده ایلک ایسکیف‌لرین - تارقیتای، کولاکسای، آرپوکسای و لیپوکسایین آدلاری‌نین منشایی مسئله‌سی داها ماراقلی‌دیر. تارقیتای سؤزونو میلاددان قاباق قرانتووسکی فارسجا تیقرا «اوجو شیش اوخ» سؤزو ایله علاقه‌لندیرمیشدیر. غ. غیبوللایئف تورکجه تارقا، تاریقه «آغیللی»، «ادراکلی»، «جلد»، «دیریباش. . . » و «تای» «کیمی»، «سانکی» سؤزلرینه آییرمیشدیر. تارقیتای آدی مونقول ائپیک اوبرازی‌نین آدی تارقوتای، بایکال اطرافی تیرقیتوی توپونیمی، تورک- آوارلارین بیزانسا گؤندردیگی(VII عصر) سفیرین آدی تارغیتی، XIII عصر مونقول امیری تاراغای، چینگیز خانین دوشمنی‌نین آدی تارقوتای-کیریلتوک، تئیمورلنگین آتاسی‌نین آدی تارغای و س. ایله موقاییسه اولونموشدور. بونلار سؤزون حقیقتا آلتای منشالی اولدوغونو گؤستریر. ز. حسنوف بو سؤزون ایضاحی‌نین ایکی وئرسیاسینی (وئرژن) ایره‌لی سورموشدور. مؤلفین فیکرینه گؤره، سؤزون ترق صامیت‌لر سیستئمینده تورک سؤزو واردیر، تای حیصه‌سی ایسه چین و قدیم تورک دیل‌لرینده پارالئل اولا‌راق «بؤیوک» معناسیندا ایشلنمیشدیر. ایکینجی وئرسیایا گؤره، سؤزون تارقی حیصه‌سی «گؤی تانری» معناسیندا‌دیر، تای ایسه «آیغیر آت» دئمکدیر و سؤز بیرلیکده «گؤی آتی» معناسینی وئریر. قدیم تورک دیل‌لرینده «تاخیل»، «چؤرک»، «اکینچی» معناسیندا تاریق سؤزو واردیر. تای سؤزو ایسه خصوصی آد کیمی ایشلنمیشدیر: تای بئگ. بیزیم فیکریمیزجه، تارقیتای اؤز اساسینی بو سؤزلردن آلمیشدیر - لقب‌لی آددیر: «اکینچی تای». بو اونون اجتماعی پئشه‌سینه ده اویغوندور.
تارقیتایین اوغلانلاری‌نین - لیپوکسای، آرپوکسای و کولاکسایین آدلارینی دا بیر چوخ حال‌لاردا بؤیوک فونئتیک دییشیک‌لیک‌لرله ایران دیل‌لری ایله ایضاح ائتمه‌یه چالیشمیشلار. لیپوکسایین تایفاسی مالدارلاردان، اووچولاردان عبارت اولموش، آتریبوت‌لاری (علامت، نیشان) بویوندوروق اولموشدور. ز. حسنوف لیپوکسای سؤزونو بو آسپئکتده، یعنی تایفانین صنعتینه، پئشه‌سینه، آتریبوتونا موافیق شکیلده ایضاح ائتمه‌یه چالیشمیش، سؤزو آلپوکسای شکلینده برپا ائده‌رک، آلپ، آلیپ حیصه‌سی‌نین تورک دیل‌لرینده «ایگید»، «قهرمان»، «باهادیر»، «جسور»، «یوکسک» معنا‌لاریندا اولدوغونو قید ائتمیش، آلپوکسای سؤزونو آلپامیش، آلپ ار تونقا آدلاری‌نین پرو اوبرازی (شخصیت کؤکو) کیمی قیمتلندیرمیشدیر. آرپوکسای سؤزونو غ. غیبوللایئف ار «کیشی»، «ایگید»، «دؤیوشچو»، بگ «به‌ی»، «تایفا باشچیسی» و سای «گنج»، «جاوان» سؤزلرینه آییرمیش و بو سؤزون میدیا‌داکی آرباک آدی ایله عینی اولدوغونو گؤسترمیشدیر. ز. حسنوف ایسه بو آددا آر «سو» و «توپلاماق»، «قوروماق» و س. معنا‌لاردا باک، بوک سؤزو آییرمیش، سؤزو آرباک شکلینده - «کاهین‌لرین هامیسی» معناسیندا ایضاح ائتمیشدیر. غ. غیبوللایئف کولاکسای سؤزونون بیرینجی کومپونئنتینی کولوک شکلینده آییرا‌راق سؤزو تورکجه «قهرمان»، «ایگید»، «شانلی» معنا‌لاریندا ایضاح ائتمیش، کولوق- چور، گولتیگین، هولاکو آدلاری ایله موقاییسه ائتمیشدیر، - سای سؤزونون «گنج»، «جاوان» سؤزو اولدوغونو گؤسترمیشدیر. ز. حسنوف سؤزون تورک دیل‌لرینده سیلسیله معنا‌لارینی ایضاح ائده‌رک بو قناعته گلمیشدیر کی، تایفانین صنعت، پئشه استقامتینه موافیق اولا‌راق سؤزون ان دوزگون یوزومو اونون قازاخ، قیرغیز دیل‌لرینده قالمیش کولا - «برونزا» معناسیندا ایضاحی‌دیر، چونکی تایفانین پئشه‌سینه موافیق اولا‌راق برونزا- دمیر کوتان اوچون، قیلینج اوچون اساس، مادی ماتئریال اولموشدور.
گؤستریلن ایضاح‌لاردا موافیق اویغونلوق گؤرمکله اونو دا قید ائتمک ایستردیک کی، بو آدلارداکی تای، سای، کول سؤزلری قدیم تورکجه‌ده چوخ ایش‌لنن سؤزلر اولموش، بیرینجی‌سی و ایکینجی‌سی (تای و سای سؤزلری) خصوصی آد (تای بئگ، سای بوغا، )، اوچونجوسو (کول سؤزو) کارلوک‌لاردا خان تیتولو کیمی ایشلنمیشدیر. هم ده سؤزلرین صنعت، پئشه و تایفا آتریبوت‌لارینا موافیق ایضاحی گؤستریر کی، اونلارین هر اوچو خصوصی آد یوخ، لقب اولموشدور.
ایسکیف‌لرده اولکابا، لیق، مارساگئت، خاراسین و س. چار آدلاری اولموشدور. اولکابا - اولوق «اولو»، آبا «آتا»، «اجداد» حیصه‌لرینه آیریلیر؛ لیق - ائلیق - «حؤکمران»، «حاکیم» دئمکدیر؛ آتیللانین اوغلو ایلک، قدیم تورک خاقانی ایلیتر، تورکئش خاقانی اوچ- ائلیک و س. بو آدلا اویغون حیصه‌لره مالیکدیر. مارساقئت - بارس «ببیر» و کئد «قوت‌لی» دئمکدیر؛ خاراسین - تورکجه کارو «عزیز» و بنزتمه بیلدیرن سین حیصه‌لریندن عبارت‌دیر؛ چینگیز خانین اصل آدی تئمورچین، مئتئ‌دن سونراکی خان گونچین و س. - ده چین حیصه‌سی واردیر و خاراسین سؤزونده‌کی سین بو آدلارداکی سون کومپونئنتی ایله عینی ساییلیر. هئرودوت کیاکسارین واختیندا میدیایا گلن ایسکیف‌لرین باشچی‌سینی مادویس آدلاندیرمیشدیر. مادو سؤزون کؤکو، -ایس یونان شکیلچی‌سیدیر. غ. غیبوللایئف مادو سؤزونو میلاددان قاباقIII عصرده یاشامیش هون خاقانی مئتئنین آدی ایله، م-ب کئچیدی اساسیندا چینگیز نوه‌سی باتی خانین آدی ایله موقاییسه ائتمیشدیر، تورکجه بات، باتو سؤزلری‌نین »قوت‌لی»، «باهادیر» معناسیندا اولدوغونو، ای. و. آبایئف طرفیندن هیند دیلینده‌کی مادهو «بال» سؤزو ایله دوزگون موقاییسه ائدیلمه‌دیگینی گؤسترمیشدیر.
ایسکیلاک کارانیدسکی، کسئنئفونت (گئزئنئفون)، پتولئمئی و ب. مؤلف‌لرین اثرلرینده مئتیتور، آرپازوز، آکسیاک، سیلیس کیمی بیر سیرا هیدرونیم‌لر قالمیشدیر کی، بونلار دا تورکجه ایضاح اولونور. آرپازوس - ایسکیف‌لرین یاشادیغی اراضیده - ایندیکی آنادولودا چای آدی اولموشدور. آرپاچایین آدینا اویغوندور. یونان دیلینده «چ» سسی اولمادیغی اوچون آرپاز شکلینده یازیلمیش، چای سؤزونون ایلک ائلئمئنتی قالمیشدیر؛ -اوس یونان دیلی ائلئمئنتی‌دیر. بو چایین منبعی 2006 مئتر یوکسک‌لیکده اولان آرپا گؤلوندن باشلاییر. آکسیاک - ایسکیف چای آدی آک «آغ» و سواک «آیدین» سؤزلرینه آیریلمیشدیر. بیزیم فیکریمیزجه، ایکینجی کومپونئنتده «بورونموش، جیلالانمیش، هامار» (یئر) معناسیندا سوباق سؤزو و یا «سولو یئر» معناسیندا سواق سؤزو وار. سیلیس چای آدیندا -ایس یونان حال شکیلچی‌سی، سیل تورکجه «تمیز» دئمکدیر. سیر- دریا چای آدیندا قالمیشدیر. مئتیتور ایسکیف چای آدی مته «گیل» و سور «کیچیک گؤل»، «باتاق‌لیق گؤلمچه» سؤزلریندندیر.
توپونیم، ائتنونیم و آنتروپونیم‌لرله یاناشی، مادی- مدنیت عابیده‌لری ده ایسکیف‌لرین اکثریت اعتباریله تورک تایفا‌لاری اولدوغونو ثبوت ائدیر. ایسکیف اوخ اوجلوقلاری‌نین، «سکیف حیوان ایستیلی»نین آلتایدا، جنوب- غربی سیبیرده - کاراسوک و تاقار مدنیتینده (میلاددان قاباقI مین ایللیگین اولیندن VII عصره‌دک) آشکار ائدیلمه‌سی اونلارین تورک منشالی اولدوغونا آیدین ثبوت‌دور. علم عالمینه معلوم‌دور کی، او یئرلرده او دؤورده ایران دیللی‌لر یاشامامیشلار.
غ. غیبوللایئف ایشکوز، آشکوز تایفاسی‌نین اوغوز اولوب- اولمادیغی اوزه‌رینده خصوصی دایانسا دا، قطعی فکر سؤیلمه‌میشدیر. لاکین گتیردیگی فاکت‌لار ایشکوزلارین اوغوزلار اولدوغونو تصدیق ائدیر. کیاکسار ایشکوز باشچی‌لارینی قوناق چاغیرمیش و هامی‌سینی اؤلدورتموشدور. بوندان سونرا ایشکوزلارین بیر حیصه‌سی اوولکی یوردلارینا - قارا دنیزین شیمال ساحل‌لرینه چکیلمیش، بیر حیصه‌سی آرازدان شیمالدا مسکونلاشمیشدیر. بو مقامی نظره آلا‌راق مؤلف گومان ائدیر کی، ایشکوزلارین هئچ ده هامیسی قارا دنیزین شیمال ساحل‌لرینه کؤچمه‌میش، معین حیصه‌سی آرازدان شیمالدا - ایندیکی آذربایجان جمهوریتی اراضی‌سینده مسکونلاشمیش و سونرا‌لار «کیتابی- دده قورقود»دا راست گلدیگیمیز «ایچ اوغوز» آدیندا تمثیل اولونموشلار. بونلار گؤستریر کی، همین ایسکیف‌لر اوغوزلار اولمالی‌دیر. ایسکیف‌لرده اولدوغو کیمی، «کیتابی- دده قورقود» قهرمانلاری‌نین دا اوچ پرلی اوخ اوجلوقلاریندان استفاده ائتمه‌سی بو فیکره اینامی داها دا آرتیریر.
ایشکوز، آشقوز، ایسکولوت، ایسکیت، ایسکیف سؤزلری‌نین هامیسی بیر کؤک‌دندیر. بونلار آذربایجان اراضی‌سیندن شرقه حرکت ائدن ساک‌لارین مختلیف بؤلوم‌لری‌دیر. بونو همین سؤزلرین کؤکونده‌کی سک، شک، شق سس‌لری ده تصدیق ائدیر. ز. حسنوف گؤستریر کی، هئرودوتدا بوتون حال‌لاردا ایسکیف سؤزو ایسکوز فورماسیندا‌دیر و بو سؤزو ترجمه زامانی روس‌لار ایسکیف شکلینه سالمیشلار. سامی منبع‌لرینده ایسه، دئدیگیمیز کیمی، آش- قو- زا- آی، ایش- کو- زا- آی شکیل‌لرینده اوخونموشدور. ایسکیف، ایسگیت، آشقوزای، ایسکولوت سؤزلرینی ایکی سؤز کؤکونه آییرماق، آش- قوز- آی ، س- کول- اوت، س-کیف شکیل‌لرینده (ایکی کؤک و بیر شکیلچی ایله) تصور ائتمک دوغرو دئییلدیر. بیر چوخ حال‌لاردا تدقیقاتچی‌لار چتین‌لیک قارشی‌سیندا قالا‌راق، آشقوز شکلینده اوخونان سؤزده «ا» صائتی‌نین تلفظ اوچون نظرده توتولدوغونو و یا سؤزون کؤکونو قوز/کوز شکلینده تصور ائده‌رک باش‌داکی «س» سسینی معلومات وئرن دیلین ائلئمئنتی حساب ائتدیک‌لرینی قید ائتمیشلر. بیز بو ملاحظه‌لری دوغرو سایمیریق. سؤزون اساسی ایسکوز و ایسکولوت سؤزلری‌دیر. ایسکولوت دوزگون اوخونوب و ثابت قالیب. ایسکوز سؤزو آشقوز، آشکوز، شکودئ و س. شکیل‌لره سالینیب. فیکریمیزجه، ایسکوز، ایسکولوت سؤزلری‌نین کؤکو سک صامیت‌لری ایله ایفاده اولونان ساک سؤزودور؛ -اوز و - آت سینونیم جمع شکیلچی‌لری‌دیر. سؤزلرین عمومی معناسی ساک‌لار دئمکدیر. ساک‌لار ایسه قدیم کاس‌لارین نسیل‌لری‌دیر.
