قایناقلار

آذربایجان توپونیمیکاسی سایتیندان

قایناقلار

(آذربايجان توپونويملرينه عايد ماتئرياللار و اساس منبع‌لر)

قيد ائتمك لازيمدير كي، آذربايجانين بير سيرا توپونيم و ائتنونيملري‌نين آدلاري هله قدیم يونان و روما منبعلرينده چكيلير. مثلا هله میلاددان قاباق 5 – 6جي عصرلرده ياشاميش هئكاتئي ميلئتسكي «زئملئوپيسانيه» اثرينده «ميكي»1 و «دوندار» ائتنونيملري ايله ياناشي «آراز» و «گيركان» دنيزي هيدرونيملري‌نين، میلاددان قاباق 5جي عصرده ياشاميش هئرودوت اؤزونون 9 جيلدليك «تاريخ» اثرينده قافقاز اورونيمي‌نين، كاسپي دنيزي هيدرونيمي‌نين و كاسپي دنيزينين جنوب ساحيللرينده ياشاميش ساك تايفالاريندان اولان كاسپي تايفاسي‌نين آديني چكير. بو باخيمدان استرابونون 17 جيلدليك «جغرافیا» اثري خصوصي ماراق دوغورور. او بورادا قافقاز آلبانياسي اهالي‌سينين مختليف‌ ديللي اولماسي، اونلارين 26 ديلده دانيشديغيني2 گؤسترميش و آلبان تايفالاريندان «آلبان»، «كاسپي»، «گئل»، «قارقار»، «لئك»، «سيراك»، «مارد»، «ساك»، «ماسساكئت»، و س. قؤم‌لرین آديني چكميشدير. اونون اثرينده آلبانياداكي «كير» (اينديكي كور)، «آراز»، «آلازون»، «قافقاز داغي»، «كاسپيانا ولايتي»، «كاسپي داغي» (قافقاز داغي)، «قيركان دنيزي / كاسپي دنيزي»، «پئتاك» (كور چايينين قولو)، «كامبيسئنا ولايتي»، «قوسارئنا»، «ميسيل»، «ناسئيا»، «ساكاسئنا»، «ساماريانا» (شهر)، «ساندوبان» (چاي)، «سيقريانا ولايتي»، ‌«كاباللي» (يئر آدي)، «ائكباتان» و س. ماكروتوپونيملري ده قيده آلينميشدير. همين عصرده ياشاميش روما دايره‌المعارف‌چيسي پليني سئكوند (23 – 79جو ايللر) آلبانيانين اساس مركز شهري «كابالاكا» (قه‌به‌له) اولدوغونو، اونون اراضي‌سيندن آلبانا، كاس، كامبيس (ایراندا دبده اولان کامبیز شخص آدی دقتی چکیر) و س. چايلارين آخديغيني و اورادا «گئت»، «سيلو»، «لوپئن» تايفالاري‌نين مسكونلاشديغيني گؤسترميشدير.

يونان جغرافیاچيسي و گئوسئنتريك1 نظريه‌نين بانيسي كلاودي پتولئمئي‌يين (بطلمیوس) (168جي ايلده وفات ائتميشدير) اثرينده بير چوخ توپونيملريميز قيده آلينميشدير. او، آلبانيادا مؤوجود اولموش 29 شهرين و 5 چايين آديني چكير: آلبانا، خاوالا (قبله)، ماماخيا، نيقا، خوووتا، آلام، باروكا، قئلدا، قئتارا، موسيقا، تئلئوا، قئررا، كئسيا، تاقودا، اي‌اونا، واكريا، سانوا، ديقلانا، سامونيدا وس.

آذربايجانين ايلك اورتا عصرلر جغرافی آدلارينا عايد ان قيمتلي فاكتلارا سوريا، ائرمني، گورجو و خصوصيله عرب منبعلرينده داها گئنيش تصادف اولونور. بو جهتدن ان ماراقلي منبعلردن بيري ده فارس آنونيم2 آبيده‌سي اولان «حدودالعالم»دير.

سوريا منبعلرينده بيز آذربايجانين هم قارقار، آران، آذربايجان، آراز، گنجه، بئيله‌قان، برده، ساناخا، شيروان، شامكور، باب‌الابواب (اينديكي دربند) و س. بو كيمي اونلارجا قديم توپونيملرينه، هم ده بو اراضي‌نين قديم مسكونلاريندان بونتورك، هون، قيپچاق، اوغوز (قوز)، بولقار، ايژماخ، پئچئنئق، خزر، خاچماتاك3 و س. تايفا آدلارينا راست گليريك.

5جي عصر ائرمني تاريخچيسي فاوست بوزند آلبانيادان دانيشاركن بورادا مؤوجود اولموش آرتساخ، آماراس، آباند، آدورباداقان، تابريز، شاكاشئن، قاردمان، اوتي، قئر و س. ماكرونيملرين آديني چكميش، همين دؤورده بو اراضي‌ده قوقار، آلبان، ماسكوت، خئچماتاك، ايژئماخ، هون، چيلب و باشقا تايفالارين ياشاديغيني گؤسترميشدير. همين دؤورده ياشاميش ائقيشه و موئيسئي خورئنسكي آشاغيداكي آلبان توپونيملريني ده علاوه ائدير: كور، خالخال، برده، چور، قارقار، خناراكئرت، ناخچاوان، خارك (فارس کؤرفزینده عینی آدلی آدا دقتی چکیر)، شرير دوزو. قيد ائتمك لازيمدير كي، ائرمني مؤلیف‌لريندن ايلك دفعه اولاراق م. خورئنسكي قديم تورك ديللي خالقلارين ــ بولقارلارين، هونلارين، خزرلرين، بارسيللرين، جنوبي قافقازا و او سيرادان آلبانيايا هجوم‌لاري حاققيندا معلومات وئرميش، اونون معاصري لازار پاربسكي ايسه آلبانيادا كنگرلرين ياشاديغيندان و كنگرلر اؤلكه‌سيندن دانيشميشدير.

7جي عصر «ائرمني جغرافیاسي»ندا آلبانيا ايالت‌لري‌نين دئمك اولار كي، هامي‌سينين آدلاري چكيلير: آلئوان، آراكروت، بالك (ایندیکی بالیقلی اویکونیم، هیدرونیم و اورونیملری دقتی چکیر)، باقانروت، باقاوان، قاردمان، خاني، داشتي – بالاساكان، كامبئچان، روتيباقا، بوت – پاتسيان، پي‌آنك، توچ – كاتاك، آروسپيژان، پانتاسيانك، اوتي، آرتساخ، آماراس، شاكه، كانقارك ايالتي، ائرينجاك. بو قيمتلي اثرده آسيا سارماتياسيندا (وولقا و كور چايلاري آراسينداكي اراضي) ياشايان بير سيرا تايفالاردان دا ( باكان، كاسپي، شاروان، خئنوتك، ماسكوت، ماخ، ايژسئماخ و س.) گئنيش بحث اولونور.

8جي عصرده ياشاميش قئووند دا آلبانياداكي ناخچاوان، آخماتان(ائكباتان)، قافقاز، قالا، قاندزاك، آتشي – باقوآن، قئلاوو، خئني، خئرك، پارتاو، خوزماس و س. منطقه‌لرين آديني چكميش و اونلار حاققيندا ده‌يرلي معلومات وئرميشدير.

7جي عصرين سونلاريندا ياشاميش آلبان تاريخچيسي موئيسئي كالانكاتلي‌نين «آلبان تاريخي» اثرينده اوندان اولكي دؤورلرده يازيلميش ائرمني منبعلرينده قيده آلينمايان و آلبانيا اراضي‌سينده مؤوجود اولان بير سيرا يئني آدلارا راست گلينير: قاندزاك، شامكور، خاچئنك، آقبيد، قيس، داستاكئرت، داراقوچ، داراناق، ميخراوان، شاقات، شاقئن، تاويس (تیبیس، تبه‌س/ طبس و س. بو کیمی توپونیملر دقتی چکیر) و س.

1130جو ايلده گنجه‌ده آنادان اولموش مخيتار قوش «آلبان خرونيكاسي» اثرينده سلجوقلارين حاكميتي دؤورونده آلبانيادا 1130 – 1162جي ايللرده باش وئرميش حادثه‌لري شرح ائدركن بو منطقه‌نين بير چوخ جغرافی و تايفا آدلاريني چكميش و اونلارين بير قسمي حاققيندا معلومات وئرميشدير. توپنيملردن: پارتاو (شهر)، تاووش (قالا)، شامخور (شهر)، آراز (چاي)، قاندژاك (شهر)، آران (اؤلكه، ولايت)، قئقام (ولايت، داغ)، خالينژاكار؟ خالينژا، (قالا)، خاچئن (ولايت)، زانقان (شهر)، خئركان، بئرد، چژارابئرد (اؤلكه)، ديواخور (داغ)، قاندزاسار (كيلسه)، چارئك (قالا)، ناخچاوان (ولايت)، خارو (قالا)، تاندژيك و س. ائتنونيملردن آلبان، توركمان، تورك و س.

بو باخيمدان 12جي عصر مؤلیفي كراكوس قاندزاكئتين اثري داها زنگين اولوب، اراضي‌نين بو دؤور جغرافی آدلار لاندشافتيني داها احاطه‌لي عكس ائتديرير. بونلاردان بير قيسمي يا يئني، يا دا فونئتيك تركيبينه گؤره معاصير توپونيملريميزله سسله‌شن آدلاردان عبارتدير: آخستئو، آليس، آلخاراك، آماراس، ائراسخ (آراز)، آتئرك، آتروپاتاكان، باقاوان / باقوآن، بايلاكان / بئلوقان / بئلوكان، بئرداك، باناند، قاندزاك، قئتاباك، قيركان، قيركان دنيزي، قيس، قناراكئرت، دئربئنت قاپيسي، زانقي‌آ“، ايلانبالئخ، ايلانسو، كائي‌كانت، كاركار، كوللوك، موقان، ناخيچئوان، نيقه، اودزون، پارتاو، پئرقانت، پولات، ساوران، تاوريز، تاووش، تامقا، اوتيك، خارك، خونان، خوتاپا، شاكي، شاماخي، شامخور، شاپوران، شيراكاوان، شيروان و س. اثرده بير سيرا ائتنونيملر ده اؤز عكسيني تاپميشدير: آقوانلار، آلانلار، هونلار، قاجارلار، قيپچاقلار، موقال - تاتارلار، سلجوقلار، تارتارلار، توركلر، تورك – سلجوقلار، خزرلر و س.

آذربايجانين بير سيرا قديم توپونيملرينه 7 – 13جو عصر گورجو منبعلرينده ده راست گلينير: ائرئتي، قاخ، قورموخ، خونان، شيروان، كابالا، موقان، خيلخال (خالخال)، باردا، شاكي، قاردابان، كور، باقاوان، ناخيچئوان، خاسانني قالا، الينجه، آران، آغجاقالا، بئلاكان، قاردمان، آجي‌سو و س.

9 – 13جو عصرلره عايد عرب منبعلرينده قديم آذربايجانين دئمك اولار كي، بوتون ماكرواويكونيم، اورونيم و هيدرونيملري احاطه اولونموشدور: باردا (بردع)، الباب والابواب، ماراند، بايلاكان، آرران، كابالا، شاروان، دابيل، سيراج، تاير، باقراواند، ناشاوا، شيمشات، خيلات، جورزان، السيساجان، كاليكالا، آرجيش، الشابيران، كاركار، بالانجار، سوقدابيل، الباك، كيسال، خايزان، شاككي، الكابك (داغ)، قالالار: باب – سول، باب‌اللان، باب‌الشابيران، باب – لازيكا، باب – باريكا، باب – سامساخي، باب – ساخيب، السرير، باب – فيلانشاخ، باب – كارونان، باب – تابارسارانشاخ، باب – ليرانشاخ، باب – ليبانشاخ، باب – آنوشاراوان.

9جو عصر عرب مؤلیفي "ابن خوردادبه»ين اثرينده ائله‌جه ده شاكشين، سامور، كازاخ، تئرتئر، كامبئزان، كيلاب، موقان، بارماك، آبريق، سانار، خورسان، يونان، كارنا، ماتريس، بالاساجان دوزو (بالاساقان دقتی جلب ائدیر) و س.

اگر آيري ـ آيري عرب جغرافیاچي و تاريخچيلري‌نين اثرلرينده بو اراضي‌نين معين قروپ توپونيملري خاطيرلانيرسا، ياقوت حموي (12 – 13جوعصرلر) و حمد الله قزويني‌نين (13 – 14جو عصرلر) چوخ جيلدليك جغرافی آدلار لغتينده اونلارين سايي يوزلرجه‌دير: اوچان، آذئربايجان، آرران، آردابيل، ايسپيدرود، اوشنوuşnu اونار، اود، آخار، باباقيش، باجاروان، باكويا، خزر دنيزي /تاباريستان دنيزي / جورجان دنيزي / آبئسكون دنيزي / خوراسان دنيزي /جيلان دنيزي، كور، آراز، سياخ – كوخ، بازز، بارديج، باردا، بايلاكان، تابريز، التورتور ، جانزا / قانجا، خالخال، خوناليك 0خينالوك)، خونا / خوناج، دارواز، الرس، سابالان، سينجاباد، سايسابان / سايساوان، شاباران، شيروان، شاماخا، شامكور، تالا، كابالا، ماتريس، ناخجووان، يونان، تاسوج، شاخرود، پيشكين، خياو، آرجاك، آخار، تاكالافا، كالاندار، سالماس، ساراو، (ساراب)، قارمرود، زاقيان، كاركار، اوردوباد، آ‎غداغ، آغداش، آلاداغ، بولانليق، كماخ، قاراباغ، كنگور، آزاد، موقان، پيلياسووار، ماحمودآباد، سانجيداخ، خاشترود، گؤكجا تانقيز.

بونلارلا ياناشي عرب مؤلیفلري خزرلرين آذربايجانا متمادي هجوملاري و عرب – خزر محاريبه‌لري حاققيندا دا گئنيش معلومات وئرميشلر. اونلارين معلوماتلاريندان بئله بير نتيجه‌يه گلمك اولار كي، عربلر آذربايجانا گلديكده بورادا تورك ديللي اهالي اساس كوتله‌ني تشكيل ائتمكله هئگئمون1 قووه‌يه ماليك ايدي. مثلا ابن خوردادبه يازير كي، «آرران، جورزان و سيسه‌جان ولايت‌لري خزرلرين اؤلكه‌سيدير». 20جي عصر تاريخچيسي المسعودي ايسه قيد ائدير كي، آلانلاردان غربده جابني، جووالدار، باجاناك (پئچئنئق)، جاروكلوق، آدلي دؤرد تورك تايفاسي ياشايير. الطبري معلومات وئرير كي، خوسروو انوشيروان (6جي عصر) آذربايجاندا اون مين خزر يئرلشديرميشدي. يئري گلميشكن قيد ائدك كي، اصلينده بو، 6جي عصر بيزانتيا تاريخچيسي مئناندرين ــ «خوسروو چوخ چتينليكله غلبه قازانديقدان سونرا ساويرلردن اون مين نفري كور و آراز چايلاري آراسينداكي اراضي‌ده يئرلشديردي ــ معلوماتي‌نين تكراري ايدي. مؤلیفه گؤره عرب سركرده‌سي مسلمه ابن عبدالملك 9 /708 جو ايلده آذربايجاندا (آراندا) تورك‌لرله ووروشاراق بو ولايتده‌كي باب‌الابوابا (دربنده) چاتدي. دئييلنلردن آيدين اولور كي، آذربايجان بو زامان تاماميله تورك‌لرين (آذربايجانليلارين) الينده ايدي.2

عربلره‌قدركي آذربايجان و اونون تورك ديللي اهاليسي حاققيندا ايلك معلومات، زيا بونياداوفون قيد ائتديگي كيمي، ان ائركن عرب منبعلريندن بيري اولان «عبيد ابن شريه الجرهومي‌نين اخباري» اثرينده وئريلميشدير. مؤلیف گؤسترير كي، بو خبرلرين يازيليشي اموي‌لر خليفه‌سي 1ج معاويه‌نين (680 – 661) حاكميتي‌نين سونونا ياخين عربلرين سمرقندي آلماسيناده‌ك آپاريلميشدير.

1جي معاويه آذربايجاني فتح ائدركن، عرب قوشونلاري باشچيسينا وئرديگي «سن آذربايجان حاققيندا نه دئيه بيلرسن؟» سؤالي‌نين جاوابي بئله اولموشدو: «آذربايجان قديمدن تورك‌لر اؤلكه‌سيدير و اونلارلا (تورك‌لرله) مسكوندور». 13جو عصره عايد منبعلرين بيرينده ايسه قيد ائديلير كي، دونيانين هئچ بير يئرينده آراندا (آذربايجاندا) اولدوغو قدر تورك يوخدور.

عرب تاريخچيلريندن ابن الاثير (1234 - 1160) اؤزونون «الكامل في‌التاريخ» اثرينده (اثر ان ابتدايي زامانلاردان تقريبا هجري 628 جي ايله‌دك (1231جي ايله‌دك) اولان دؤورو احاطه ائدير، عربلرين يه‌له‌نجه‌رليلرله و توركلرله (خزرلرله) محاريبه‌لريندن، تورك ديللي اهالي‌نين بو اراضي‌ده فعاليت گؤسترمه‌لريندن گئنيش بحث اولونور. مؤلیف گؤسترير كي، اونون دؤورونده قيپچاقلار آرتيق دربند طرفدن آذربايجانا كؤچوب مسكونلاشميشلار.

آذربايجانين بير چوخ يئر - يورد آدلاريني داها دقيق، فونئتيك تركيبجه داها شفاف عكس اولونماسي باخيميندان، قلمه آلينديغي 11 – 12جي عصرلره عايد ائديلن كتاب دده‌قورقود داستانلاري چوخ بؤيوك علمي اهميت كسب ائدير. اورادا وئريلن آدلار اينديكي تلفظه داها ياخيندير: آغجاقالا، آغ قايا، آلينجا قالاسي، آلاداغ، بايات، برده، قاراداغ، قارا دره، قاراجوق، دمير قاپي دروند، دره‌شام، دوزمورد قالاسي، گنجه، گؤگجه گؤلو، ماردين قالاسي، اوغوز ائللري، ساللاخانا قاياسي، سانجودان، سورمه‌لي، چئشمه، قارا دنيز و س.

معلوم اولدوغو كيمي، 13جو عصرين اوللريندن باشلاياراق آذربايجان مونقوللارين هجوملارينا معروض قالير و آز سونرا اونلار طرفيندن ضبط اولونور. بو يوروشلرده شخصا اشتراك ائتميش 13جو عصرين مشهور مونقول تاريخچيسي رشيدالدين حادثه‌لري تصوير ائدركن همين حركاتدا اشتراك ائتميش بير سيرا مونقول و تورك تايفالاري‌نين دا آديني چكميشدير. بو ساحه‌ده آپاریلان تدقيقاتلاردان آيدين اولور كي، مؤلیفين آدلاريني چكديگي اكثر تايفالاري (اوريات، تانقيت، سونيت، چيركين، ائلجيقين، كاريك، كانقلي، كاركين، تاتار، اونقوت، دولان و س.)، آذربايجانين بير چوخ ائتنوتوپونيميالارينين يارانماسي اوچون (اوريات، تاغيت، زونود، قوزئي چيركين، الجيانچاي، قانلي، قارخون، سومقاييت، كونگوت، مليك چوبان، جورات، جلايير، خارخاتان، قورقان، تاتارلي، دولانلار، اونگوتلو و س.) اساس اولموشدور. قيد ائديلمه‌ليدير كي، قاراداغ، پيله‌سووار، آراسبار، آستارا، خيلله و س. توپونيملر ايلك دفعه اولاراق محض رشيدالدين طرفيندن قيده آلينميشدير.

تاريخ عالم آراي اميني: الينجه، آروانا داغي، بالاش چؤلو، برگوشاد، گؤزل دره، گولوستان قالاسي، گورگان، زنجان چايي، ايت يولو، يالقوزاغاج، يام كئچيدي، قاجار تايفاسي، قارااغاج، كئپچاك، فوتور، قاراقويونلو، آغ‌قويونلو، قورو گؤل، تروكمان، كوسور داغ، قيزيل‌آغاج، موسوللو، پامبوكلو چايي، سولوت (Sulut)، اوچ كيلسه (ائچميادزين)، هه‌زره، خيلله، چاكارلو، چالديران، شاملي، شابانكارا، شوراگؤل، خاني و س.

(14 – 15جي عصرلر) آذربايجان عاليمي عبدالرشيد باكوي: موقان، شابوران، خزر اؤلكه‌سي، قوززلار اؤلكه‌سي، باجاناكلار اؤلكه‌سي، تاتارلار اؤلكه‌سي، توقوزقوزلار اؤلكه‌سي، ناكجووان، خاركان، دارمان، شيز، بازز، بايلاكان، جانزا و س.

(16 – 17جي عصرلر) عثمان تاريخچيسي ابراهيم افندي (263) : سااداباد دوزو، قيزيل‌آغاج اوتلاغي، قازان قالاسي، اوجان يئري، گؤي تپه داياناجاغي، دوكوز اولوم چايي، وان قالاسي، كيچيك چينار داياناجاغي، قاراباقلار دايره‌سي، شوراگؤل داياناجاغي، چيلدير دوزو، زه‌يه‌م شهري، قابيرري چايي، شكي قالاسي، قانيق چايي، قويون كئچيدي، دميرقاپي قالاسي، ماحموداباد دوزو، تبريز قالاسي وس. (قایناقلار بورا کیمی «توفیق احمدوف»ون «آذربایجان توپونیمیکاسینین اساسلاری» اثریندن وئریلمیشدیر).

آذربايجانين اورتا عصرلره عايد توپونيم‌لری‌نین قيده آلينماسيندا ابن بزاز اردبيلي‌نين «صفوه‌الصفا» اثري‌نين و ائله‌جه ده مؤلیفي بللي اولمايان «تاريخ جهانگشاي خاقان» آدلي اثرين مستثني اهمیتی واردير. بيز اونلارين اهميتيني نظره آلاراق همين آدلاري وئريريك:

باروق، بزغوش، ولايت تورك و طارم، حليه‌كران، باب‌الابواب، اردويل، برنيق، گورستان غريبان، دشت قيپچاق، ختن، ارزنجان روم، آذربيجان، گشتاسف، اقميون از ولايت سراو، زنگان، بينيس، موغان، مغان، اران، اليوان، داربوم، اسفرنجان از ديه هاي اردبيل، كلخوران، كيو / گيو، كوه قاف، دروازه رئيس سعد بر ملتقاي راه كلخوران و قطب آباد، تربه پير احمد، هليه كران، سيارود، باقلان، خانبلي، موقان، بيله‌سوار، شروان، كوه سرداب‌سر(133)، سيلورود، ككلاس/ ككراس، مزار گنجه بكول كه يكی از مزار مشهور است در اردبيل، اوجانفرگوش كه ديهي است از ديهاي سراو، پرنيق، گريوه هيران /گردنه هيران، خلخال، ابهر، مراغه، قره سقلي (160)، زاويه پيرداشم، سنجان، بوتسر، مالاوان، ديزكه ديه (185)، اهر، بادكوبه، بيل‌سوار، خياو، بيشكين ، يوز آغاج، ماره‌كوه، شهراور ، دوزلوق (موغان)، سلوت ، كركي، اوندكان (239)، چوماق‌آباد، اشتاوند، برزند، اليوان،زيروند، بلاسوان، قره‌باغ، سيس، شادروان، ارران، كله ديز (274)، جنيواس، انزاب، بليانكوه، سورلق، آدمان، كرنداب، ساه كمر خلخال، يشكين، وراوج، كهريزكن (تبريز)، سقين، پرنيق، سياه دولان، ديه كاري، عموقين، كازير ، اوناد، باورس، نيلق، شاركوه، پرده ليز، اندارود، نير، طارم، طاشتمور(316)، همدان، قراباغ ارران، سنجه‌به‌د، تور (318)، آلارق، توليان(325)، هريز بلغار(331)، سقسين(333)، اردقان(336)، رواد، تول، ژژقين، چولچين ‌، نفله‌در، جلاير، كپنك، اهر، پيره شروين، سورق، هماشره موقان، تيرآبان، اقدام موقان، برزين، جوشكاب، مرغزار ويلق اردبيل، ناحيت هير بهرق اردبيل، آلاروق، پولادقيا، درگزين/ دركجين، دروازه اسفريس اردبيل،مه‌نه‌ق / كندوان، يلغوز آغاجي/ديه سينان، تيراب/شروين/موشقين، برين ديزه وي‌يه‌ند، اردمسي/ اندراب، دروازه اسفريس اردبيل،ديه به‌رود، خطا، نئي، زه‌ره‌نجين، آدره، ولايت ولكجان(378)، آلارق، سوروبرر(381)، شوير، كهليه، بهرالالوان، ويلق، چينك، ارسبار، به‌گيله، لورانيان(390)، اغون، الغر، الوجه، كرگان، نوديه، مارقاني، ونداروشه(394)، سينان، اوروك تني، چورق، ماچورق، شهراوري(399) قرشي، اينجين(402)، خيروانق(404)، ايرات، جغاتور، كندلان، هريرو، قلان،(418)نوديهي، نوشنيق، خرنده، تراغاي، خروان، النجارقي، ديه كرج(605)، اله‌موره، نئي، سها، كنجوس ناحيت دارالمرز اردبيل(624)، كوپاله، چتخما، دولش، سوين، آغون،قوشچي، سرسكان، داوند، كلوارت(660)، سراغوان، دلوز(669)، ايلوانق، كديو، زرده، آلارق، عرضستان، فرجان، اردقان، الورز، كزره، سورلق، هرمستان(702)، نيلق، سرانكار، بريس (از اردبيل)، سوله، هيش، سراوجان، اردسين، خورشاه، گاورود، جورق، ماجورق، قاذورات، شيرگيران، منديشين، دپي، توسواران(769)، طيران، بلوان، كله‌مي(773)، تته‌رك، از ملك آذربايجان و از شهر اردبيلم.، بيلقان، قيتاخ، پرنيق( يكي از راههاي تبريز است)، تغاتو،(806) كوه بزكش، اردو، كوما، مرتا(842)، جغاتو/تغاتو، وجوجين، سركين، زولبيل، بردع، تورتيق بنيان(855) كرناس، گورانسرا، ويرانچه، اوكدينه(868)، ارشق، يوزداران، هار، نيار، تجن، نيفشي، يانقي(939)، اسفنج، كوره‌دول،باستي، بهرق، نوريه، ديزنيلق، كنوان، جاموش، سوركين‌.‌ميانه، باشاچوق، لاچين(1005)، ساباط، جهرق، اولرس(1111)، بلادغو، سردهاب(سرداوا؟)،‌اسنجان، ونجان(1062)، نالوس(1034)، اججي(1038) پل رزه، الغرره، سياه دولان(1041)، تول(1045) بلبجا، انكوت، اتراب، خيروانق، ميانق، سلدوز، خوريه شيروان، شهر بارج كنت(1126)، عليجوق، باله دزي، گاوزن(1160)، شندان(1171)

"ماناس" قیرقیز عابیده‌سینده ده بیر سیرا تورک توپونیملرینین آدی چکیلمیشدیر:

آبان، آزات، آزئميل، آزيا / آسيا، آزوو – بئل، آك – كالا (آغ‌قالا)، آك – كورقون كئنت، آك – قيا (آغ‌قایا)، آك – ساي (آغ‌ چای)، آك – سوو (آغ‌سو/ چای)، آك – سي (آغ‌سو)، آك – تالاا، آك – تاش (آغ‌داش)، آك – توز (آغ‌دوز)، آك‌چانقيل – تاش (آغ‌چینقیل‌داش)، آك – چي (آغ‌سی/ سو)، آك – ارمئن (آغ‌آرمئن = ائتنوتوپونیم)، آلا – باش (بؤیوک باش/ زیروه)، آلا – بئل (بؤیوک بئل/ یال/ گدیک)، آلا – توو (بؤیوک داغ/ آلاداغ)، آلمالي (ائتنوتوپونیم)، آلماتي (آلما داغی/ آلما تایفاسینا منسوب داغ)، آلتين – توو (قیزیل داغ، مقایسه ائت ساوالاندا قیزیل بره)، آلتي – شاار(ایگید تی‌شی‌ائلی)، آلچالي – كير، آنال – اوو، آنداكئن، آنژيان (فرغانه)، آرا – توو(اورتا چای)، آرا – توز(اورتا دوز)، باكااو – تاش، بالاساقين(بال و ساق تایفالارینا منسوب توپونيم)، بالاچاكااو، باليك(بالیق، بال تایفاسینا عاید، مقایسه ائت اردبیلده بالیقلی چایی) باربار، بارسكان (بار-ساقان)، بئشيك – بوز، بئش – تاش، بوز – بؤلتؤك، بوز – تالا، بومبئي / مامباي، بويدا – سو / بويقات / بويقوت، بولاقاجين / بالاساقون، بولا – كير(بالا- کی- ار)، بولقور(مقایسه ائت بولغاوارین بیرینجی توپوکومپونئنتی، بولقار)، بورجان، بيلكيلداك(بیل- کیل‌داغ)، قيرات، دانقير، دان – باش، داربا (آلتايدادير)، داربان(چين قالالاري‌نين بيري)، دارقان / داركان / دارخان، دولون – بولاك(دولون بولاق)، ژالقيز – كير(یالقیز کیر)، ژالقيز – ته‌ره‌ك(یالقیز دره)، ژالقيز – كاميش(یالقیز قامیش)، ژامان – دابان(یامان دابان)، ژامان سو(یامان سو)، ژامبيل، ژانباك(زامباق)، ژار – بازار(سار بازار)، ژارقاك، ژاركئنت(سار کئنت/ قالا)، ژاشيل – كؤل(یاشیل گؤل، مقایسه ائت آذربایجان رئسپوبلیکاسیندا گؤی گؤل)، ژيلديز(اولدوز)، ژيرقاتار، ايسپارا / (ايشبارا؟)، ايت – ايچپئستين – آلا – كؤل، ايت – كئچپئستين – قاراسو، ايت – كئچو، ايت – كيا، ايت – اؤلؤر، ايت – تورپو، كازي – كورت(قازی/ مغرور جاناوار)، كاينار(قاینار= کوکره‌ین)، كايناردين قاراسوسو(قاینایان/ کوکره‌ین قاراسو چای)، كاينار كاشات، كاييندينين آلت سوسو، كاكشاال(قاقشا/ قاشقا ائل، مقایسه ائت ایراندا قاشقای ائتنونیمی)، كالكان، كان – ژايلاق(قان یایلاق)، كان – توو(قان سو)، كانقاي، كانقار – توو(قانقار سو)، كانقوش، كانشااك تاش، كاپ، كاپال، كاپاك – تاش(قاپاق داش)، كاپكا – تاش، كاپا آلما(قابا/ بؤیوک آلما)، كاپا بالتا(قابا/ بؤیوک بالتا)، كاپا بولاك(قابا/ بؤیوک بولاق)، كاپا بواورا، كاپا بؤبؤ، كاپا ژوي، كاپاكول(قابا/ بؤیوک کول تایفاسی)، كاپا كؤل(قابا/ بؤیوک گؤل)، كاپا كولژا، كاپا كوم(قابا/ بؤیوک قوم/ قام)، كاپا كوروم، كاپا كؤنقؤي، كاپا كيپ، كاپا كيرچين، كاپا كيش، كاپا كيشلاك(قابا/ بؤیوک قیشلاق)، كاپا كيا، كاپا اؤتكؤل، كاپا اؤتؤك، كاپا سو(قابا/ بؤیوک سو)، كاپا تاش(قابا/ بؤیوک داش)، كاپا تئقين(قابا/ بؤیوک داغ)، كاپا توو(قابا/ بؤیوک سو/ چای)، كاپا شاار، كاپا اه‌ميل، كاركيرا، كاركيرانين سازي، كارواول دؤبو، كارواول تواوچو، كاپسيمان، كاسپان، كاتال، كاچيرتكي(کل‌چیر داغی)، كاشاقا، كاشار دؤبؤ، كاشار سو، كاشكار(قاشقار/کاشغر)، كاشكار سو(قاشقار چای)، كئن اؤزن، كئن شور، كئپتئش، كئر كؤل آتا، كئركؤلمه‌نين قارابئك، كئركؤلمه اؤتؤك، كئركؤلمه ساز، كئركؤلمه توو، كئتمه‌ن، كوبولدو، كوژئنت، كوزو باشي، كوينوت، كوكون، كونوك، كونكو، كونورساز، كوپا، كوردواو، كوروقوتو، كوتون، كوچكور، كوش آرال(قوش آر/ ار ائل)، كوش آرتيش كوش – آشوو، كوش دؤبؤ، كوش – كؤل، كوشوي كورقون، كوش سالا، كؤبو شامي، كؤيقاق، كؤك آرال(گؤی آرال)، كؤك آرقين، كؤك آرت، كؤك دؤبؤ، كؤكؤ نوور، كؤك اؤتؤك، كؤك تال، كؤك اورؤك، كؤك چينار، كؤك كاميش، كؤك كئچو، كؤك سو، كؤمؤك، كؤنؤر، كؤتؤرمؤ، كوباييس، كولان، كولاناك، كولان ژايلاق(قولون یایلاغی)، كولژا، كولون:، كوم آريك، كوم بولاق(قوم/ قام بولاق)، كومدو – سو(قوملو سو)، كوم كيا(قوم قایا)، كوم تالا، كومول(قوم ائل)، كونار(قون/ قان ار)، كوساريش، كواو – ژئكئن، كواو – تئز، كوش – مورون(قوش موران، مقایسه ائت گئرمی ده موران)، كوبؤ، كوبؤرو، كويوك، كولوشا، كوموش تاك(گوموش داغ)، كونژوت، كونؤس، كوركواو، كومؤنتو، كورپولدؤك، كوشؤر، كيزانت، كينقير، كيرانكير، كيرچين، كيريك، كيانقئر، كيارس، توپ، مازئييل، ماناس آرالي، ماناس آاول، ماناسيا، ماناسكئنت (داغيستان) (ماناس قالا)، ماناس اؤزؤ (داغيستان)، ماناساي (قازاخيستان) ، ماناس تاش(ماناس داش)

اعتمادالسلطنه‌نین مرات‌البلدان (شهرلرین گوزگوسو) اثرینده ده چوخلو تورک – آذربایجان توپونیملرینه راست گلینیر:

آبه / آوه از قراء ساوه آجنقان / آجنكان: نزديك سرخس آديوخان: نهاوند آران: كاشان آلوزان: حوالي سرخس آلين: از قراء مرو ابان: شهري در كرمان اه‌بره‌شته‌ويم: كوهي است نزديك بذ ابهر / اوهر اوجان: ده فرسخي تبريز سريزان و جنكان: از آباديهاي اوجان است.