قیپچاقلار
قیپچاقلار Qıpçaqlarمیلاددان قاباق III عصرین سونلاریندا هون ایمپئراتورو شانیوی مودئ (مئتئ) ایمپئریانین شیمالیندا مسکونلاشمیش بئش تایفانی - خونیوی، کویئش، دینلین، قئقون و دای‌لی تایفا‌لارینی دا اؤزونه تابع ائتمیشدیر. تاریخچی‌لر علمی ادبیاتدا کویئش آدینی «قیپچاق» سؤزو ایله عینی‌لشدیریرلر. قیپچاقلار او واخت‌دان میلادین Iعصری‌نین سونلارینا قدر هونلارین، سونرا‌لار بیر مدت (II-IV عصرلر) سیانبی و مونقول دیللی ژوژژان (IV-VI عصرلر) تایفا‌لاری‌نین تابعلیگینده اولموشلار. VI-VII عصرلرده اؤز یوردلارینی ترک ائده‌رک بیر قیسمی اورخون، بیر قیسمی ایرتیش چایی ساحل‌لرینده مسکونلاشمیشدیر. آلتایی دا تام ترک ائتمه‌میشلر.VII-VIII عصرلرده گوجلنه‌رک خزرلرله اتفاقدا غربه ایرلیله‌میش، 722-723- جو ایللرده آذربایجان (آران) و ائرمنیستان اراضی‌لرینه داخیل اولموشلار.
تانری داغی‌نین شیمال- غربینده مسکونلاشمیش ساریشین ساچ‌لی، اوجا بوی‌لو، ماوی گؤزلو قیپچاقلار دا غربه ایره‌لیله‌یه‌رک بالخاش گؤلوندن دونای چایینا قدر بؤیوک بیر اراضی‌یه نظارت ائتمیشلر. قیپچاقلار (کیپچاک، کیپشاک) مختلیف شکیلده - کومانلار، پولووئس‌لر، کاردئش‌لر و س. آدلارلا تانینمیش چوخ سایلی تایفا‌لار بیرلیگیندن عبارت اولموشلار. ن. آ. باسکاکوف قیپچاقلارین ان قدیم اینکیشاف دؤورونو هون دؤورونه عایید ائدیر، اونلاری قیپچاق- بولقار، قیپچاق- نوغای و قیپچاق- پولووئس قروپلارینا آییرا‌راق قیپچاق تایفا‌لاری‌نین غربی آسیا و شرقی آوروپا اراضی‌لرینده ایلک دفعه پئچئنئق‌لرله بیرلیکده IX-XI عصرلرده، سونرا پولووئس‌لر و کومانلارلا XI- XIII عصرلرده و نهایت، قیزیل اوردا ترکیبینده XIII-XV عصرلرده گؤروندوک‌لرینی، آستراخان، قازان، کریم خان‌لیقلاری اراضی‌لرینه سپه‌لندیکلرینی گؤستریر. بو دؤورده قیپچاق دیلینه باشقا تورک تایفا دیل‌لری ایله یاناشی، اسلاویان، ایران، اوقور- فین تایفا دیل‌لریندن ده بیر سیرا ائلئمئنت‌لر داخیل اولموشدور. قیپچاقلارین دفعه‌لرله زاقافقازیایا آخینی اولموشدور. اونلار آذربایجان خالقی‌نین ائتنوگئنئزینده مهم یئر توتور. تکجه آذربایجاندا دئییل، قافقازین باشقا بؤلگه‌لرینده ده اونلار گئنیش یاییلمیشدیلار. واختیله گورجو چاری IV داوید گورجوستاندا 45 مین قیپچاق دؤیوشچوسو یئرلشدیرمیشدی. اونلار چوخ اولدوقلاری اوچون سونرا‌لار آذربایجانا گلن مونقول‌لارین تورکلشمه‌سینده بؤیوک رول اوینامیشلار.
قیپچاقلارین مهم قوللاریندان بیرینی کومانلار تشکیل ائدیردی. «آلبانیا تاریخی»نین بیرینجی کیتابی‌نین 6- جی فصلینده «قومئنک» آدلی بیر یاشاییش منطقه‌سی‌نین آدی چکیلیر: «قاتیل‌لر مقدس جنازه‌نی قومئنک آدلانان یئرده بیر خنده‌یه آتدیلار». اثره شرح‌لرینده زیا بونیادوف همین منطقه‌نی شکی رایونونداکی کیش کندیندن یوخاریدا یئرلشن قئلمئتس کندی ایله لوکاللاشدیرماغین مومکون اولدوغونو یازمیشدیر. غ. غیبوللایئف ایسه اونون آرساخدا و یا سونیکده (زنگزوردا) اولا بیله‌جه‌یینی گومان ائدیر. لاکین حادثه‌لر قئلمئتسه داها اویغوندور. مسئله بوراسیندا‌دیر کی، بو سؤزده غ. غیبوللایئف کومان تایفاسی‌نین ایزلرینی گؤرور و بیزجه، دوز گؤرور (ک قدیم ائرمنی دیلینده ائتنونیم‌لره آرتیریلان شکیلچی‌دیر). غ. غیبوللایئفین ماراقلی بیر مشاهده‌سی ده واردیر. مؤلف گؤستریر کی، جنوبی روس چؤل‌لرینده VIII-XII عصرلره عایید ائدیلن پئچئنئق و قیپچاق تایفا‌لاری‌نین V-VII عصرلرده آلبانیا اراضی‌سینده توپونیم‌لری‌نین اولماسی همین تایفا‌لارین میلادین ایلک عصرلرینده آلبانیا اراضی‌سینده اولدوغونو گؤستریر. و بو دا ماراقلی‌دیر کی، همین تایفا‌لار داها چوخ آرساخ و سونیک (زنگزور) اراضی‌لرینی سئچمیشلر. مؤلف بونو همین اراضی‌لرده اوتلاقلارین، کؤچه‌ری مالدارلیغین اینکیشافی اوچون الوئریشلی شرایطین داها چوخ اولماسی ایله علاقه‌لندیرمیشدیر. بورا‌دان باشقا بیر ماراقلی ملاحظه ده اورتایا چیخیر: کومانلارین اورتا آسیادا یاشاماسی باره‌ده ایلک معلوماتی پلینی وئرمیشدیر. دوشونمک اولار کی، اؤن آسیا‌دان اورتا آسیایا و عموماً شرقه یاییلان تورک‌لر جنوبی روس چؤل‌لرینه خزرین شیمالی ایله دئییل، اولجه جنوبی قافقاز اراضی‌لرینده مسکن سالماقلا، هم ده قارا دنیزین شرق ساحل‌لری ایله یاییلمیشلار.
