مادیه
ایچینده‌کیلر
مادیه Madiyə (مادیه)
اردبیل - مرکزی بخش - بالیقلی دهیستانی - دهیستانین مرکزی: شام‌اسبی
توپونیمیک خصوصیتلر
| سیستئم | تیپ | نؤع | ایضاحات | اهالینین دیلی |
|---|---|---|---|---|
| ماکروسیستئم | اویکونیم | کند | ساده، ائللیپتیک، جوغرافی نومئنسیز | آذربایجان دیلی |
دئموقرافیا
- تصرفات: اکینچیلیک، مالدارلیق، فهله‌لیک و نقلیات.
- محصوللار: بوغدا، یونجا، آرپا، پاخلالی بیتکیلر
- بیتکی اؤرتویو: گؤوزابان، ثعلب، بابانک، یارپیز
- چؤل حیوانلاری: جاناوار، چاققال، تولکو، دووشان، ککلیک، قیرقوول.
- داغلار: ساری دؤشو، داشلیق
- دره‌لر: حسینخان دره‌سی
- قزوینده بیر، زنگاندا ایکی، همداندا بیر کندین آدی «ماداوا»دیر. بوندان علاوه نیشاپوردا «مادی»، سنندجده «مادیندول» آدلی کندلر واردیر.
- اردبیلین 16 کیلومئتر جنوب غربینده یئرله‌شیر. رزم‌آرایا37 اساسا 1330-جو ایله کیمی بورادا 335 نفر یاشاییرمیش.
دئموقرافیک جدولدن ده گؤروندویو کیمی 1375-دن 1390-جی ایله کیمی کندده یاشایان اولمامیشدیر.
- شناسنامه روستایی استان اردبیل:
این روستا قدیمی می باشد که قبلا بک بار در اثر زلزله از بین رفته دوباره آباد شده فعلا نیز فاقد سکنه دائمی می باشد38. مسجید روستا در حال تخریب می باشد.
اویکونیمین ائتیمولوگیاسی
اویکونیمین آدیندان بئله چیخیر کی، قدیم یاشاییش منطقه‌لریندن بیریدیر. ائتنواویکونیمدیر. کیچیک ماد تایفاسینین یاشاییش یئری دئمکدیر. مکمل آدی «مادیا کندی»دیر.
مادایلار
مادایلارین آدی تاریخی منبع‌لرده ایلک دفعه مادای و ماتای شکلین‌ده آسسور و اورارتو متنلرینده خاطیرلانمیش‌دیر. اکثر ایرانشوناسلار مادایلاری ایراندیللی خالق حساب ائدیرلر. پروف. غ. غیبوللایئو قئید ائدیر کی، بعضی مؤلفلر ایسه میدیالی و مادای آنلاییشلارینی قاریشدیراراق بوتون میدیالیلارین ایراندیللی‌لر اولماسینی یازمیشلار. حتی قدیم فارس دیلینده ایراندیللی تایفالارین دیالئکتلرینه منسوب اولان، لاکین او زامانکی رسمی فارس دیلیندن فرقله‌نن دیالئکت سؤزلرینی میدیزملر آدلاندیراراق مادایلارین ایراندیللی اولماسینی گؤستهرن فاکتلار کیمی گؤسترمیشلر. بونونلا دا مادای ائتنوسونو آذربایجان تورکلرینین سوی-کؤکوندن آییرمیش، نتیجه‌ده میدیا دؤولتی ایران منشأ‌لی ائتنوسون دؤولتی کیمی سجیه‌لندیریلمیشدیر. لاکین غ. غیبوللایئو قئید ائدیر کی، بو فیکیرده دولاشیق‌لیق آچیق – آشکار گؤرونور: «میدیالیلار دئییلرکن میدیا ایمپئریاسیندا یاشایان اهالی نظرده توتولورسا، البته، اورادا ایراندیللی‌لر – معاصر فارسلارین، کوردلرین، تالیشلارین، گیلکلرین، تاتلارین و ب. اولو اجدادلاری دا واردی. لاکین بوتون دؤورلرده تورکمنشالی میدیا دؤولتینین، فارسمنشا‌لی اهه‌مه‌نیلر (هخامنی‌لر) و ساسانیلر دؤولتلرینین اراضیلرینده هئچ واخت ایراندیللی اهالی اکثریت تشکیل ائتمه‌میشدیر. اگر ایراندیللی‌لر معناسیندا ― میدیالی دئدیکده، مادای ائتنیک آدینی داشیانلاری نظرده توتورلارسا، بو دوغرو دئییل و رئال تاریخی فاکتلار قارشیسیندا قوندارما فیکیر کیمی گؤرسه‌نیر.» مادایلارین آذربایجاندا هم ائتنیک، هم ده مدنی جهت‌دن ماننالارین وارثی اولمالاری دانیلمازدیر. ماننا اراضی‌سینده بعضی تورکمنشالی شخص آدلارینین ایران دیللری اساسیندا ایضاح ائدیلمه‌سی نتیجه‌سینده بئله نتیجه چیخارمیشلار کی، آرتیق میلاددان قاباق ۹-جو عصرده ماننادا ایراندیللی اهالی ده یاشاییردی. اقرار علیئو آتروپاتئنانین تاریخینه دایر اثرینده ائ. آ. قرانتووسکی‌یه استناد ائده‌‌رک ماننادا کفایت قدر ایراندیللی عنصرلرین اولدوغونو یازمیشدیر. اونون فیکرینجه آتروپاتئنانین اهالیسی اساساً ایراندیللی ایدی. اودور کی، س. قاسیمووا ۳ – ۷-جی عصرلرده جنوبی آذربایجاندا [ایران آذربایجانیندا] «قدیم ایران میدیا دیالئکتلری» ایفاده‌سینی ایشلتمیشدیر. جنوبی آذربایجان اراضی‌سینده اهالینین ایران تیپلی آذری دیلینده دانیشماسی فیکری ده بونونلا باغلی‌دیر. ۱۰-جو عصر عرب مؤلفی یعقوبی‌نین آذربایجاندا یاشاماسی حاققیندا معلوماتا اساسلانیرلار: «آذربایجانین شهر و ماحاللارینین اهالیسی عجم آذریلری ایله بابکین اولدوغو البز شه‌هرینین صاحبلری قدیم جاویدانیلرین قاریشیغیدیر». غ. غیبوللایئو قئید ائدیر کی، بو معلوماتدا آتروپاتئن‌لیلرین هامی‌سینین آذری دیلینده دانیشماسی گؤستریلمیر. ثبوت اولونموشدور کی، آذری دیلینه عاید ماتئریاللار جنوبی آذربایجانین شیمال – شرق کونجونه – اردبیل ماحالینا عایددیر. هم ده قئید اولونور کی، بو دیلده معلوماتلار ۱۴-جو عصره قدر گلیر، حالبوکی ۱۴-جو عصرده جنوبی آذربایجان اراضی‌سینده اهالینین ایران منشالی دیلده دانیشدیغینی دئمک یالنیز علمی ناشی‌لیق‌دیر. هئچ اولماسا اونا گؤره کی، آرتیق بو زامان آذربایجان ادبی دیلی مؤوجود ایدی. میلاددان اول 4- ۶-جی عصرلر آذربایجان خریطه‌سینده مادایلارین یاشادیغی اراضی‌لر میدیالیلارین اؤلکه‌سی ایرانین شیمال- غربینده، ایندیکی ایران آذربایجانی، کوردیستان و کیرمانشاهین بیر حصه‌سینده یئرلشیردی. آسسور منبع‌لرینده «مادای» و «ماتای» کیمی بو ائتنوسون آدی ایلک دفعه میلاددان قاباق ۸۴۳-جو ایلده چکیلیر. مادای و ماتای معین بیر ائتنوسون حقیقی و کؤک‌لو آدی‌دیر. آلبان تاریخچیسی موسا کالانکاتلی دا بو خالقین آدینی مادای کیمی یازمیشدیر. میلاددان قاباق. ۵۱۹-جو ایله عایید بیسوتون قایا یازیسینین میخی الیفبا ایله فارسجا متنینده مادا (سوندا «ی» سسینی ایفاده ائد‌ن میخی اشاره یوخ ایدی) کیمی‌دیر. قدیم یونانلار بو خالقین آدینی «مئدو»، لاتینلار «میدو» کیمی تلفظ ائتدیکلرینه و بئله ده یازدیقلارینا گؤره، مادای ائتنوسونون و اونون آدی ایله آدلانمیش مادای اؤلکه‌سی‌نین آدی تاریخه تحریف اولونموش شکیلده – میدیا کیمی داخیل اولموشدور. مادای، ماتای ائتنوسونون میلاددان قاباق. ۹-جو عصره (دقیقی میلاددان قاباق. ۸۳۵-جی ایل) عایید آسور منبع‌لرینده فارسلارلا (پارسوا، پارسوماش) عینی واختدا چکیلمه‌سی اساساً بئله بیر فیکیر یاراتمیشدیر کی، اونلارین هر ایکیسی «آری» منشأ‌لی ایدی و میلاددان قاباق. ۲-جی مین ایللیگین سونلاریندا ایران اراضیسینه گلمیشلر. ایلک واختلاردا اساساً کیزیلبوندا (ایران آذربایجانی اراضی‌سینده ایندیکی قیزیل- اوز‌ن) چایینین حؤوزه‌لرینده یاشامیش مادای تایفاسی آسسوریا ایله بیر نئچه عصر قانلی توققوشمالاردان سونرا، میلاددان قاباق. ۶۷۳-جو ایلده اؤز دؤولتینی یاراتمیشدیر. میلاددان قاباق. ۶۱۲-جی ایلده شاه کیاکسارین واختیندا مادای دؤولتی ایسکیفلرین کؤمه‌یی ایله تجاوزکار آسور دؤولتینه سون قویموش، اراضی‌سینی اؤزونه قاتمیش و بو مناسبتله تاریخده ایلک دفعه ایکی باشلی قارا قارتال شکلینی اؤز آغ بایراغی اوزه‌رینده حک ائتمیشدیر. پایتاختی آکباتان (ایندیکی «همدان» اراضی‌سینده) آدلانمیش بو دؤولت یاخین شرق اؤلکه‌لرینین تاریخینده بؤیوک رول اوینامیشدیر: مادای دؤولتی میلاددان قاباق. ۶۲۴-جو ایلده فارسلارین اؤلکه‌سینی توتموش، غصبکار آسسوریا و اورارتو دؤولتلرینه ده همیشه‌لیک سون قویموش و ایمپئریایا چئوریلمیشدیر. میلاددان قاباق ۵۵۰-جی ایلده یئرلی سلاله سقوط ائتمیش و حاکمیت فارسلارا کئچمیشدیر. تاریخ شوناسلیق‌دا اوللر حاکم اولموش باخیشا گؤره میدیالیلار آری منشأ‌لی اولماقلا میلاددان قاباق. ۲-جی مین ایللیگین آخیرلاریندا یا اورتا آسیا، یا قافقاز طرف‌دن ایران یایلاسینا گلیب مسکونلاشمیشلار. بونا گؤره ده مادای ائتنونیمینی و میدیا تایفالارینین آدلارینی، «ماننا» و «میدیا» اراضی‌سینده بعضی توپونیملری و شخص آدلارینین آوئستا، قدیم هیند و قدیم فارس دیللری اساسیندا ایضاحینا تشبث گؤسته‌ریلمیشدیر. مادای (ماتای) اولجه مستقل بیر بؤیوک تایفانین، سونرا تایفا اتفاقینین و میلاددان قاباق. ۶۷۳-جو ایلدن دؤولتین و اؤلکه‌نین آدی‌دیر. دئمه‌لی، مادای هم ائتنونیم، هم ده ائتنوتوپونیم‌دیر. میدیا دؤولتی یاراناندان سونرا مادای ائتنونیمی بو دؤولتین احاطه ائتدیگی اراضی‌‌ده هم مادایلارین، هم ده باشقا دیللرده دانیشان تایفالارین عمومیلشدیریلمیش میدیالی آدینا چئوریلمیشدیر. سون آراشدیرمالار مادای، ماتای ائتنوسونون ایران منشالی یوخ، تورک منشالی اولدوغونو گؤسترمیشدیر. مادای ائتنیک آدینی داشیانلارین تورک منشالی اولماسی فیکرینی تصدیقله‌ین فاکتلاردان بیری ایندیه‌دک قازاخیستاندا «ماتای»، «آتالیق- ماتای»، «کاپچاقای ماتای»، «گؤنجه- ماتای»، تووادا هله ۱۳-جو عصرده «مادی» (تورک دیللرینده آ- ای عوض‌لنمه‌سی سجیه‌وی حالدیر)، «مادی- قوشون» و «مات»، سیبیرده و آلتای‌دا «ماادی»، «مادار»39 و «ماختار» (مادا، ماتا و تورک منشالی تایفالارین، مثلاً، آوشار، آوار، بولقار، قاجار، کنگر، خزر و ب. آدلاری اوچون سجیه‌وی آر، ار- کیشی، ایگید، دؤیوشچو سؤزلریندن) تایفالارینین مؤوجود اولماسی‌دیر. ائلام دیلینده بو ائتنونیم و ائتنوتوپونیم هم «ماتاپئ» (ماتای ائتنونیمیندن و ائلامجا جمع بیلدیرن – پئ شکیلچیسیندن)، هم ده «ماکتاپئ» (ماقتای آدیندان و پئ- شکیلچیسیندن) آدلانمیشدیر و دئمه‌لی، موافق اولاراق بو آدلار ماتا (ی)لار و ماکتایلار، یاخود ماقتایلار دئمکدیر. منبع‌لرده مادایلار و فارسلارین فرقلندیریلمه‌سی مادایلارین منشایینی ثبوت ائد‌ن باشقا فاکتلار دا واردیر. بو آنتیک منبع‌لرده مادای و پارس (فارس) ائتنوسلاری آراسیندا ائتنیک فرقلره عایید معلوماتلاردیر. بیر آسور منبعینده قدرتلی مادایلار ایفاده‌سی ایشله‌دیلیر و اونلار آریلردن فرقلندیریلیر. هئرودوتون اثرینده و بیسوتون قایا یازیسیندا مادای و پارس ائتنوسلاری قارشی- قارشیا قویولور و بیر- بیرینه دوشمن ائتنوسلار کیمی گؤسته‌ریلیر. هئرودوت یازیر کی، میدیا چاری (حکمداری) دیوکون اوغلو فراورتا پارسلارین اوستونه گئتمیش و دوشمنینی اؤزونه تابع ائتمیشدیر. همین معلوماتدا هئرودوت یازیر کی، میدیا چاری فراورتا آتاسی دیوک‌دان سونرا تکجه میدیالیلار اوزه‌رینده حاکمیتله کیفایتلنمه‌دی و فارسلارین اوستونه هوجوم ائده‌‌رک اونلاری تابع ائتدی. بو ایکی خالقا (مادایلار و فارسلار مستقل خالقلار کیمی قید اولونور) ییه‌لندیکدن سونرا چار آسیانین باشقا خالقلارینین اوستونه گئتدی. میدیا تایفالاریندان بیری اولان «ماقلار» سونونجو میدیا چاری آستیاقا دئمیشلر: اگر او (یعنی، مادای دؤولتی) بو فارس اوغلونا (پئرسیا ایالتینین حاکمی کوروش نظرده توتولور) کئچسه بیز میدیالیلار دا قول اولاجاییق، فارسلار بیزه یاد ائللی‌لر کیمی آلچاق نظرله باخاجاقلار. فارس اعیانلاریندان بیری قوبریی دئییر: ایندی فارسلارین اوزه‌رینده حؤکمدار میدیالی «ماق»دیر. هئرودوت یازیر کی، فارس چارلاری (حؤکمدارلاری) اؤز باجیلارینا دا ائوله‌نیرلر. مثلاً، فارس چاری ۱-جی کامبیز باجیلاری روکسانا و آتوس‌سا ایله ائولنمیشدی. هئرودوت اوراداجا قید ائدیر کی، بو، فارسلارین دینی عقیده‌سیندن ایر‌لی گلیر. لاکین ماننا و مادای چارلاریندا بو عادته میل هئچ بیر منبعده قید اولونمور. عمومیتله، تورک خالقلاریندا قدیمدن نکاح ائقزوقام40 ایدی. میدیا اعیانلارینین سونرادان فارسلار طرفیندن منیمسه‌نیلمیش پالتار تیپلری: هئرودوت یازیر کی، میدیالیلارین فارسلاردان فرقلی اؤز پالتار فورمالاری وار و فارسلار دا بو پالتاری اونلاردان قبول ائتمیشلر. هئرودوت پارس چاری کسئرک‌سین آفینایا (آتئنه) هوجوموندان دانیشارکن یازیر کی، اوردونون سلاحی میدیا سیلاحلاریدیر، فارس یوخ. پروف. غ. غیبوللایئو ایسه وورغولاییر کی، بورادان آیدین اولور کی، فارسلار و میدیالیلار سیلاح نؤعلرینه گؤره ده فرقله‌نیردیلر. هئرودوت یازیر کی، هخا‌مه‌نیلر دؤولتینده فارسلار وئرگیلردن آزاددیر، لاکین مثلاً، ۱۰-جو ساتراپلیغا عایید آکباتان‌لیلار (همدانلی‌لار/ میدیالیلار) و ساکلار ایلده ۴۵۰ تالانت وئرگی وئریرلر. هئرودوت قید ائدیر کی، فارسلار اؤلولری قوشلارا و حیوانلارا قویورلار. بو عادتین مادایلاردا اولماماسی اونلاری آریلردن فرقله‌ندیرن خصوصیتلردن بیریدیر. یونان مؤلفی کسئنئفونت (گئزئنئفون) (میلاددان قاباق. ۵-جی عصر) یازیر کی، فارسلار میدیالیلارداکی گئییم، پالتار و خالچالاردان استفاده ائدیرلر. قید ائدیلمهلیدیر کی، خالچا توخوجولوغو منشأ‌جه قدیم تورکلره منسوبدور. آلتای‌دا خالچا قالیقلاری میلاددان قاباق. ۱-جی مین ایللیگه عایید کورقانلاردان آشکار ائدیلمیشدیر. تبریز خالچالاری ایران خالچاسی آدی ایله مشهوردور. ایسترابون یازیر: «دئییلدیگینه گؤره، میدیالیلار ائرمنی‌لرین41 و ائله اوندان اول فارس حؤکمدارلارینین و عادتلرینین بانیلری‌دیر». باشقا یئرده همین مؤلف قید ائدیر کی، فارسلارین اشغالی (یعنی میدیادا حاکمیتی اله آلمالاری) نتیجه‌سینده فارسلارین عادتلری ایله میدیالیلارین عادتلری عینی‌دیر. داها سونرا بو مؤلف بئله بیر معلومات وئریر: «ان جسور آدامین چار42 سئچیلمه‌سی قدیم میدیا عادتی‌دیر». فارسلار و مادایلار عینی ائتنوسون حصه‌لری اولماماسینی گؤستهرن فاکتلاردان بیری ده ایسترابونون فارسلاردا دؤولتی اداره قایدالارینین میدیا منشأ‌لی اولماسینی قید ائتمه‌سی‌دیر. آلبان تاریخچیسی موسا کالانکاتلی یافثین نسلینین شجره‌سینی وئردیکده یافثین اوغلانلاری ایچه‌ریسینده قومئر (یعنی کیممئرلر، دقیقی قامرلر)، مادای (مادایلار)، ماقوق (ایشکوزلار)، یاوان، توبال، مئشئک، تیراس و هئت آدلارینی چکیر، لاکین نه آری، نه پارس آدینی گؤسترمیر. دئییلنلردن گؤرونور کی، مادای ائتنیک آدینی داشیانلار پارس (آری) ائتنیک آدینی داشیانلاردان ائتنیک منسوبیتجه فرقلی ایدیلر. البته، عمومی معنادا میدیا دؤولتینده یاشایان ایران منشالی هر بیر آدام، او جمله‌دن فارس دا میدیالی ایدی، چونکی میدیا اراضی‌سینده یاشاییردی. میدیا توپونیملرینین چوخو میلاددان قاباق. ۹-جو عصرین ۸۰-جی ایللریندن میلاددان قاباق. ۷-جی عصرده میدیا دؤولتینین یارانماسینا قدر قونشو آسسوریا چارلارینین ماننا و میدیا تایفالارینین اراضی‌لرینه واخت آشیری غارتچی حربی سفرلری حاققیندا یازدیردیقلاری سالنامه‌لرده چکیلیر. سئمیت منشأ‌لی آسسور دیلینین قرامماتیکا قایدالارینا اویغون صورتده یازیلدیقلارینا گؤره (مثلاً، ک، ن، ر، ش سسلرینین قوشالاشدیریلماسی (تشدیدلی یازیلماسی)، آدلارین سونوندا آدلیق حال شکیلچیسی کیمی «o» سسی‌نین علاوه ائدیلمه‌سی، «v» سسی‌نین اولمادیغینا گؤره اونون «م» سسی ایله، «چ» و «ج» سسلرینین اولمادیغینا گؤره اونلارین «س» و «ز» سسلری ایله وئریلمه‌سی، آدلارین سونلارینداکی «ی» سسی‌نین دوشومو و س.) توپونیملرین یئرلی تلفظ فورمالارینی دقیق برپا ائتمک چتین اولموشدور. میدیا توپونیملرینین چوخو غربی آوروپانین بیر سیرا ایرانشوناسلارینین، آذربایجاندا اقرار علی‌یئوین، گورجوستاندا ق. آ. مئلیکیشویلینین، روسیادا ای. م. دیاکونووون و ائ. آ. قرانتووسکینین اثرلرینده ایران دیللری اساسیندا شرح اولونموشدور. لاکین سونراکی دؤورلرده آپاریلان هرطرفلی علمی تدقیقاتلاردان سونرا ماننالار و اونلارین بیرباشا ائتنیک و مدنی وارثی اولان مادایلارین تورک منشأ‌لی اولماسی فیکری ایره‌‌لی سورولموشدور. ایلک دفعه ی. ب. یوسیفوو طرفیندن سؤیله‌نیلمیش بو فیکیر داها سونرا پروف. غ. غیبوللایئو طرفیندن مدافعه اولونموشدور. ماننا و میدیادا میلاددان قاباق. ۱-جی مین ایللیکده آدی چکیلن توپونیملرین بعضیلری ایندیه‌دک آز فونئتیک ده‌ییشیک‌لیکلرله قالماقدادیر: اوشکایا – اوسکییه43؛ کوللار – کوللار44؛ اوریمزان – اورمو45؛ کیزیلبوندا – قیزیلؤزه‌ن46؛ سانقی – سهنگ؛ کوندور – قوتور؛ آستابئنئ – اوشتیبین، اواوش – یاش و ب.
شخص آدلاری
تبریز خالچاچی‌لیق مکتبینه مخصوص «آذربایجان» آدلی خالچانین مرکزینده مادای زاده‌گانلاری تصویر ائدیلمیشدیر. ماننا و میدیا دؤولتلری یارانمازدان اول اونلارین اراضیلرینده خیردا چارلیقلار مؤوجود ایدی. میلاددان قاباق ۹-جو عصردن باشلایاراق آسسور چارلارینین بو اؤلکه‌لره قارشی غارتچی حربی سفرلری باره‌ده‌کی سالنامه‌لرینده چوخلو شخص آدلاری قید اولونموشدور. میدیالیلارین ایراندیللی اولماسی کونسئپسیاسینا (تصور، فارسجا برداشت) اویغون اولاراق بیر سیرا غربی آوروپا و روس تاریخچیلری بو آدلارین اکثریتینی ایران دیللری واسطه‌سیله ایضاح ائتمه‌یه چالیشمیشلار. لاکین سونرادان آپاریلان آراشدیرمالار میدیا آدلارینین اساساً تورک منشالی اولدوغونو گؤسترمیشدیر. ماراقلی‌دیر کی، ماننا و میدیا آدلارینین بیر حصه‌سی سومئر دیلی اساسیندا ایضاح اولونور. بو هئچ ده همین خالقلارین سونراکی سومئرلر اولدوغو دئمک اولماسا دا بعضی سومئر تانریلارینین آدلارینین ماننالی و میدیالی شخص آدلاریندا اشتراک ائتمه‌سی ده فاکتدیر. قا اوم آتا (میلاددان قاباق. ۵۱۹-جو ایل). فارس حاکمیتینه قارشی عصیان قالدیریلمیش و چارلیغی اله آلمیش میدیالی «ماق»ین آدی. بیسوتون قایا یازیسینین قدیم فارسجا واریاتیندا «قاوماتا»، بابیلجه واریاتیندا «قوماتا» کیمی قید اولونموشدور. آدین قدیم فارسجا یازیلیشیندا همین دیلین قرامماتیک قانونلارینا اویغون «او» سسی علاوه اولونمالیدیر. مثلاً، همین قایا یازیسیندا میدیا توپونیملری اولان پایشیبات و ساکابات قالالارینین آدلاری «پایشی‌اوباد» و «ساکای‌اوبات» کیمی یازیلمیش و دئمه‌لی، هر ایکی توپونیم‌ده «او» سسی آرتیریلمیشدیر. دئمه‌لی، قاوماتا کیمی یازیلمیش آد اصلینده قاماتا اولماقلا تورکجه قام – شامان، حکیم، قاباقجادان خبر وئرن، یوزوجو و آتا – نسیلده و عائله‌ده باشچی سؤزلریندندیر. آد شامانلارین باشچیسی ، شامان آتا معناسیندادیر. آدین بو ائتیمولوگیاسینی ایلک دفعه پروف. ف. جلیلوو تکلیف ائتمیشدیر. ۵-جی عصرین تاریخچیسی مویسئی خورئن‌لی ۱-جی عصر حادثه‌لریندن دانیشارکن ائرمنیستاندا پاسکام (یازیلیشی ائرمنیجه‌دیر) شخص آدینی چکیر. بو آد تورکجه‌دیر، اونا گؤره کی، همین مؤلف پاسکامین نسلیندن تورک (ائرمنیجه یازیلیشدا تورک) آدلی شخصی قید ائدیر و اونو کوبود جیزگیلی، هوندور بوی‌لو، یؤند‌م‌سیز، یاستی بورونلو، باتیق گؤزلو، دهشتلی باخیشلی، نهنگ بدنلی، و قوتلی کیمی خاراکتئریزه ائدیر. بو دا مونقولوید عرقه منسوب آدامین خاریجی گؤرونوشونون تصویریدیر. اونا گؤره پاسکام تورکجه باش قام معناسینی وئریر. هونلاردا ائشکام (دوست قام)47، کریم‌دا بوسپور چارلیغیندا میلاددان قاباق ۳-جو عصرده عصیان قالدیرمیش ایسکیف سامواک (یازیلیشی قدیم یونونجادیر، تورکجه کام، قام – شامان و باک – بی، تایفا باشچیسی سؤزلریندن؛ آذربایجان‌لیلاردا «قامبای» شخص آدی بو سیرایا عاید ائدیله بیلمز، چونکی منشأ‌جه حمایه‌چی، حامی، مدافعه‌چی معنالاریندا مونقوللاردا قومبو شخص آدینین فونئتیک فورماسی‌دیر)، کتاب دده قورقوددا قامخان، اورتا عصرلرده تورکمنیستاندا صوفی شیخ سید- آتا شخص آدلاری ایله مقایسه اولونور. هئرودوتون اثرینده میدیا یئر و شخص آدلارینین هامیسی تحریفه اوغرامیش فورمالاردادیر. هئرودوت یازیر کی، اونون معلوماتچیلاری (اینفورمانتلاری) فارسلار اولموشلار. دئمه‌لی، فارسجا اولمایان آدلار فارس دیلینه اویغونلاشدیریلمیش شکیلده تلفظ اولونمالی، هئرودوت ایسه فارسین تلفظونده ائشیتدیگی آدلاری یونان دیلینه اویغون طرزده یازمالی ایدی. د ائ ی او ک (میلاددان قاباق. ۸-جی عصر) آسور منبعینده «دایاوککو». آسور دیلینده «ک» سسی قوشالاشدیریلمیشدیر. اصل فورماسی «دایاوک» اولموشدور. ای. م. دیاکونوو بو آدین قدیم فارسجا داهویی – اؤلکه، تایفا اتفاقی (فارس دیلینده ده – کند سؤزونون قدیم فورماسی) و - «ک» شکیلچیسیندن عبارت اولدوغونو یازمیشدیر، لاکین دوشونمه‌میشدیر کی، اؤلکه، تایفا اتفاقی سؤزو هئچ واخت شخص آدینا چئوریله بیلمز. آد سومئرجه دا – (تانرینین) قراری ایله و اوکو – اؤولاد، وارث (قدیم تورکجه‌ده ده اوک – وارث، اوغول، نسیل) سؤزلریندن عبارتدیر. آد تانرینین قراری ایله دوغولموش اؤولاد معناسیندادیر. ک ای آ ک س آ ر میدیا چاری (میلاددان قاباق. ۶۲۵- ۵۸۴). «کیاکسار» ماننا و میدیا اراضیسینه آراسی کسیلمز باسقینلار و غارتچی – حربی سفرلر کئچیرمیش تجاوزکار آسسور چارلیغینا سون قویموش شخص‌دیر. کیاکسار شخص آدینین اصل فورماسینی برپا ائتمک چتین‌لیک یاراتمیشدیر. هئرودوت فارس معلوماتچیسیندان ائشیتدیگی آدی قدیم یونان دیلینه اویغون صورتده یازمیشدیر. میلاددان قاباق ۵۱۹-جو ایله عاید بیسوتون قایا یازیسیندا بو آد «هوواخشترا» آسور منبع‌لرینده بیر نئچه میدیالینین آدیندا ساتار کومپونئنتی نظره چارپیر: ساتارپای، ساتارپانو، ساتارئت و ب. اونا گؤره ده کوواکساتار شخص آدینداکی ساتار کومپونئنتینین تورکجه شات – ولیهد، شاه‌زاده و ار – کیشی، ایگید، دؤیوشچو سؤزلریندن عبارت اولدوغو گومان ائدیلیر. ۱۸-جی عصرده خیوه خانلیغینین عاید آرخیو سندلرینده قاراقالپاقلاردا ۹ نفر سادیر شخص آدی چکیلیر. دیاکونوف و قرانتووسکی آدلاردا ساتار سؤزونو قدیم فارس منشأ‌لی هشاترا – حاکمیت سؤزونون آسورجا یازیلیشی ساییر و بونون اساسیندا مادای ائتنوسونون آری منشأ‌لی (فارس منشأ‌لی) اولدوغونو یازیرلار. لاکین یوخاریدا دئییلنلر بو فیکرین یانلیش اولدوغونو گؤسترمیشدیر. اورتا آسیادا ساک چارلاریندان بیری ساکساتار (بو آدی میلاددان قاباق ۲-جی عصر مؤلفی پولیئن چکیر) شخص آدی معلومدور. آدین بیرینجی کومپونئنتی شرقی هون خاقانی مئتئنین اوغلو کیئک (یازیلیشی چینجه‌دیر، کویاک، کوواک کیمی ده اوخونا بیلر) و چینگیز خانین نوه‌سی قویوک خانین (۱۲۰۵- ۱۲۴۸) آدلاریندا دا واردیر. کیاکسار (هوواخشترا) شخص آدینین دقیق معناسی معین ائدیلمه‌میشدیر. اگر بو آد محض هئرودوتون یازدیغی کیمی سسلنمیشسه، اونو سومئر دیلینده کیاک – سئویملی سؤزوندن و سار (شار) – آشور آللاهینین آدیندان عبارت اولدوغونو و (اللهی) سئویم‌لی‌دیر معناسینی وئردیگینی احتمال ائتمک اولار. بئله حالدا کیاکسار میدیادا تئوفور48 آدلارداندیر. آ س ت ی آ ق. میدیانین آخیرینجی چاری «آستیاق» مادایلارین تاریخینده قارا صحیفه آچمیش شخصلردندیر. اونون اؤز سرکرده‌سی هارپاقا (اصلینده آرپاق) قارشی عدالت‌سیز مناسبتی (اوغلونو اؤلدوروب اتینی آتاسینا یئدیزدیرمه‌سی) هارپاقین آستیاقا قارشی ووروشان فارس اوردوسونون طرفینه کئچمه‌سینه و بونونلا دا هئرودوتون رشادتلی کیشیلر آدلاندیردیغی میدیالیلاردان حاکمیتین فارسلارا کئچمه‌سینه سبب اولموشدور. هئرودوتون آستیاق کیمی یازدیغی آد میلاددان قاباق ۵۱۹-جو ایله عاید بیسوتون قایا یازیسینین فارسجا وئرسیاسیندا «ایشتیوئقو»، بابیلجه وئرسیاسیندا «ایشتیمئقو» (بو دیلده «و» سسی یوخ ایدی) فورمالاریندادیر. اقرار علی‌یئو بو آدی ائلام منشأ‌لی سایمیش و ائلامجا ایشتو آللاهینین آدینین عکس ائتدیردیگینی یازمیشدیر. حقیقتا ده میدیادا اوندان اول «ایشتئلوکو» و «ایشتئسوکو» شخص آدلاری معلومدور. لاکین او، آدین ایکینجی حصه‌سینی ایضاح ائده بیلمه‌میشدیر. قید ائدیلمهلیدیر کی، قایا یازیسینین فارسجا وئرسیاسیندا دا آدین سونوندا او سسی‌نین یازیلماسی گؤستریر کی، بو سس، عادتا، آسور دیلینده آدلارین سونونا علاوه اولونان «او» آدلیق حال شکیلچیسی دئییل. احتمال کی، آد ائلام منشأ‌لی ایشتو آللاهینین آدیندان و سومئرجه «بئ» شکیلچیسیندن و گو – منیم‌دیر سؤزلریندن عبارت اولماقلا ایشتو (آللاهی) منیم‌دیر معناسیندادیر. بلکه ده ائلام منشأ‌لی ایشتو (یاخود هورریتجه ایشتو پارلاق) آللاهینین آدیندان، سومئرجه بئ – حؤکمدار، بی، جناب و کو – منیم‌دیر سؤزلریندن عبارتدیر. آد حؤکمدار ایشتو آللاهیم معناسیندادیر. ه آ ر پ آ ق چار آستیاقین قوهومو، مادای اوردوسونون کوماندانی. آدین اولینه «ه» سسی علاوه اولونموشدور. سومئرجه آرا، اره – قول (معبد تصروفاتیندا ایشله‌ین قول)، با – باغیشلاماق و کو – قیسمت، پای سؤزلریندن عبارت تئوفور آد اولوب (تانری) قول پایی باغیشلادی معناسیندادیر. میلاددان قاباق. ۷۱۳-جو ایله عاید آسور منبعینده چکیلن میدیالی «آرباکو» آدینین عینی‌دیر.
م آ ز آ ر ائ س هارپاق‌دان قاباق میدیا اوردوسونون کوماندانی اولموش میدیالی شخصین آدی. سومئرجه مئز – ار، کیشی، و ائرئ – قول سؤزلریندن عبارت اولماقلا (آللاهین قولو، کیشیسی) معناسیندادیر. سونداکی «س» یونان دیلینده علاوه اولونموش شکیلچی‌دیر.
م آ ن د آ ن آ چار کیاکسارین قیزینین آدی. سومئرجه مان – من، دا – (آللاهین) قراری ایله و آنا (گؤی آللاهی) سؤزلریندن عبارت تئوفور آددیر. من گؤی آللاهینین قراری ایله معناسیندادیر. آ ر ت ائ م ب ائ ر. میدیالی بیر زاده‌گانین آدی‌دیر. اکثر تدقیقاتچیلار آرت کومپونئنتینه گؤره، ایران منشالی آد ساییرلار. احتمال کی، هورریتجه آردی – پای، قیسمت، پای، سومئرجه آم – بو، بودور و پار – پارلادی، ایشیقلاندی سؤزلریندن عبارت اولماقلا تئوفور آددیر. تخمیناً بو (یعنی دوغولموش کؤرپه آللاه طرفیندن وئریلمیش) پایلایان پای‌دیر معناسیندادیر. ماننا و میدیادا شخص آدلارینین چوخوسو سومئر منشأ‌لی‌دیر. غ. غیبوللایئو قید ائدیر کی، بونون سببینی ایضاح ائتمک چتیندیر. مختلف ملاحظه‌لر ایره‌‌لی سورمک اولار. بیرینجیسی، چوخ مین ایللیک قارشی‌لیقلی علاقه‌لر نتیجه‌سینده سومئرین تئوفور شخص آدلاری ماننالارا و مادایلارا دا کئچمیشدیر؛ قید ائدیلمهلیدیر کی، بو آدلار آککادلاردا، ائلاملاردا و اورارتولولاردا دا بو و یا دیگر درجه‌ده واردیر. ایکینجیسی، ماننالارین و مادایلارین اولو اجدادلاری اولان کوتیلر و لولوبئلر منشأ‌جه سومئرلرله عینی ائتنیک کؤکه منسوبدور. اوچونجوسو، سومئرلرین بیر حصه‌سی ماننالارین و مادایلارین اجدادلارینا قاریشمیشدیر. عمومی نتیجه بودور کی، سومئرلر، کوتیلر، لولوبئلر، نسبتا سونرا گلمیش کاسلار و کاسپیلر تورک منشأ‌لی ائتنوسلار ایدیلر.
